Wstęp
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest pierwszym z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa cywilnego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Dostęp do pełnej wersji kursu możliwy jest do zakupienia na stronie www.prawodlaciebie.elms.pl Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z osobami fizycznymi, w tym zdolnością do czynności prawnych oraz zdolnością prawną, a także z osobami prawnymi.
Osoby fizyczne
Przede wszystkim, kwestie związane z osobami fizycznymi oraz osobami prawnymi uregulowane są w polskim porządku prawnym głównie na gruncie ustawy Kodeks cywilny[1], która to pochodzi z 1964 roku, jednak od tego czasu była wielokrotnie nowelizowana. Kodeks ten reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Kwestie związane z osobami fizycznymi uregulowane są już od pierwszych artykułów tego aktu prawnego. Trzeba wskazać, że pod pojęciem osoby fizycznej na podstawie prawa cywilnego należy rozumieć człowieka od chwili urodzenia do chwili śmierci. Wskazana definicja wydaje się bardzo prosta oraz zrozumiała, jednakże już na początku może ona budzić wiele wątpliwości.
Problematyczne jest to, w którym momencie możemy mówić o chwili urodzenia człowieka. Z jednej strony należy wskazać, że jest to poród człowieka, z drugiej strony jednakże w niektórych przepisach można już mówić o tzw. nasciturusie, czyli dziecku nienarodzonym, które posiada już pewne uprawnienia, o których będzie mowa później. W literaturze problematyczna czasem wydaje się także kwestia śmierci – jednakże przyjmuje się zazwyczaj, że chodzi tutaj o śmierć pnia mózgu[2] – wówczas uznaje się, że ustanie czynności tego narządu jest już nieodwracalne. Śmierć stwierdzana jest natomiast w akcie zgonu na podstawie karty zgonu. Osoba fizyczna może być natomiast stroną postępowania, jeżeli ma zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, a zatem jeżeli ma zdolność prawną[3]. Zdolność prawną posiada zatem każdy z nas od chwili urodzenia, każdy z nas posiada także przyrodzone dobra osobiste człowieka takie jak zdrowie, cześć, wolność, wizerunek, tajemnica korespondencji oraz wiele innych, które podlegają ochronie prawnej. W przypadku naruszenia dóbr osobistych osoba poszkodowana może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. Może ona także żądać usunięcia skutków takiego działania, jak również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
]Każda osoba fizyczna posiada także odpowiednie domicilium, czyli stałe miejsce zamieszkania. Jest to miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu i można posiadać tylko jedno takie miejsce. Jeśli chodzi o dzieci, to zgodnie z art. 26 § 1 KC, miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest natomiast miejsce zamieszkania opiekuna. Warto wskazać także na definicję konsumenta wskazaną na gruncie KC – za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Większość osób fizycznych w trakcie swojego życia jest także konsumentami, zwłaszcza przy zawieraniu różnego rodzaju umów z przedsiębiorcami, np. przy zakupie sprzętu AGD/RTV oraz wielu innych.
Osoby prawne
]Innym podmiotem na gruncie prawa cywilnego są natomiast osoby prawne, a uregulowania z nimi związane zawarte są w Tytule II Dziale II Kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z art. 33 KC, osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Atrybuty osoby prawnej koncentrują się na posiadaniu przez nich osobowości prawnej. Oznacza to mniej więcej tyle, że posiadająca ją jednostka organizacyjna ma przede wszystkim zdolność prawną, działa poprzez organy (art. 38 KC), a osoby, które ją tworzą, nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez te jednostki (art. 40 KC), a jednostki te są indywidualizowane za pomocą nazwy i siedziby (art. 41 KC)[4]. Jeżeli dana osoba prawna nie może być reprezentowana lub prowadzić swoich spraw, to wtedy sąd ustanawia dla niej kuratora. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, zależnie od rodzaju jednostki mogą to być różne rejestry – np. KRS dla określonych spółek, czyli Krajowy Rejestr Sądowy.
Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Artykuł 33 Kodeksu cywilnego przesądza zaś o tym, iż podmiotowość prawna jest cechą normatywną nadawaną osobom prawnym przez ustawodawcę[5]. Osoby prawne można podzielić na różne grupy:
1) osoby prawne państwowe, komunalne, prywatne,
2) przedsiębiorcy będący przedsiębiorstwami państwowymi lub spółkami kapitałowymi,
3) osoby not for profit (których cel nie został określony jako gospodarczy, ale które mogą prowadzić działalność gospodarczą, np. fundacje),
4) osoby non profit (których celem nie może być prowadzenie działalności gospodarczej, np. partie polityczne),
5) osoby prawne korporacyjne (np. stowarzyszenia), zakładowe (np. fundacje), mieszane (np. spółka z o.o.),
6) tworzone w następstwie wpisu do właściwego rejestru oraz tworzone przez przepisy szczególne[6].
Szczególnym rodzajem osoby prawnej jest także Skarb Państwa (SP). Jest on bowiem jedynym podmiotem, któremu osobowość prawna została przyznana bezpośrednio w Kodeksie cywilnym[7]. Skarb Państwa składa się z wielu państwowych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej (czyli tzw. stationes fisci). Z tego względu nie można wskazać jego siedziby – każda statio fisci ma własną. Nadto, Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych[8].
Warto wskazać także na to, kim jest przedsiębiorca. Zgodnie z art. 431 Kodeksu cywilnego, przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Wymogiem jest, aby przedsiębiorca prowadził działalność we własnym imieniu, może on jednak działać za pomocą pełnomocnika albo prokurenta[9].
Działalność gospodarcza lub zawodowa może być różna, a przedmiot tej działalności określany jest głównie poprzez tzw. PKD, czyli kody Polskiej Kwalifikacji Działalności, które określa się we wniosku o wpis do rejestru. Dla przykładu, może to być np. działalność dietetyczna, architektoniczna albo prawnicza. Wszystkie z nich posiadają odpowiednie oznaczenia. Można wspomnieć także o wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2017 roku, według którego ,,Samo stwierdzenie „prowadzi działalność” zakłada określony ciąg działań, a nie tylko pojedyncze czynności. Przedsiębiorcą jest więc tylko ten, kto wykonuje czynności powtarzalne i to w taki sposób, że tworzą one pewną całość, a nie stanowią oderwanego świadczenia, czy też świadczeń określonych rzeczy lub usług. Tylko, jeżeli takie działania mają charakter gospodarczy lub zawodowy, istnieją podstawy do uznania, że podejmujący je podmiot jest przedsiębiorcą”[10].
Przedsiębiorca działa pod odpowiednią firmą, którą ujawnia się w rejestrze. Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko, a firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Dla przykładu, może to być np. Drutex spółka cywilna albo Jackowski i partnerzy spółka partnerska. Przedsiębiorstwa nie należy zatem utożsamiać z firmą, chociaż w języku potocznym często obydwa te pojęcia stosuje się zamiennie. Firma nie może być też zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy, jeżeli nie wprowadza to w błąd.
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
Ponadto, omawiając kwestie związane z osobami fizycznymi, nie sposób nie wspomnieć o instytucjach takich jak zdolność prawna oraz zdolność do czynności prawnych. Pierwsza z nich, czyli zdolność prawna jest ujmowana przede wszystkim jako możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego[11]. Zgodnie zaś z art. 8 § 1 Kodeksu cywilnego, każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
Inną instytucją jest natomiast zdolność do czynności prawnych, a pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności (czyli z ukończeniem 18 roku życia bądź w przypadku zawarcia małżeństwa przez małoletniego). Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego własnym działaniem (we własnym imieniu)[12]. Zdolność do czynności prawnych może zatem pozwolić np. na zawarcie skutecznej umowy sprzedaży czy też innych umów. Natomiast czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Niektóre osoby nie posiadają jednakże zdolności do czynności prawnych – są to osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Trzeba także wspomnieć, że ubezwłasnowolniona całkowicie może być osoba, która ukończyła lat trzynaście, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Poza tym, istnieje także instytucja taka jak tzw. ograniczona zdolność do czynności prawnych. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym wydaje sąd okręowy po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Wobec tego, osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, mogą dokonywać tylko niektórych czynności, a jeśli taka osoba zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem – wówczas potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Przedstawiciel ustawowy może także potwierdzić taką czynność już po jej dokonaniu, a potwierdzenia może dokonać także sama osoba, która dokonała czynności i uzyskała następnie już pełną zdolność do czynności prawnych.
Warto wskazać jednak na treść art. 20 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Uregulowanie te dotyczy np. codziennych zakupów[13]. Przykład – 12-letni Adam nie może zatem zawrzeć ważnej umowy sprzedaży swoich zabawek wartych kilka tysięcy złotych, może natomiast dokonywać drobnych zakupów w szkolnym sklepiku – np. zakupu lizaka za 2 złote. Jednakże, trzeba pamiętać, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.
Trzeba wspomnieć także o nienarodzonym człowieku, czyli tzw. nasciturusie. Konstrukcja z nim związana zawarta jest w art. 9 KC: W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. Warunkowa zdolność prawna nasciturusa to koncepcja, która przyjmuje, że ma on ogólną zdolność prawną, lecz pod warunkiem rozwiązującym, a nie zawieszającym. W myśl tej teorii nasciturusowi przysługują prawa podmiotowe, które gasną, jeżeli nie urodzi się on żywy[14]. Warto w tym zakresie wskazać np. na wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 3 lutego 2011 roku: ,,Co do zdolności prawnej nasciturusa pojawiało się wiele koncepcji. Największą grupę zwolenników posiada koncepcja swoistej zdolności prawnej nasciturusa przysługującej mu pod warunkiem zawieszającym. Zgodnie z tym poglądem prawa podmiotowe przed narodzeniem dziecka nie istnieją jeszcze, zatem nie mogą być wykonywane. Dopiero po urodzeniu się żywego dziecka, spełnia się warunek ustawowy. Wówczas, gdy nasciturus staje się dzieckiem narodzonym uzyskuje pełną zdolność prawną, zarazem powstają jego prawa. Możemy zatem mówić o warunkowej zdolności prawnej nasciturusa”[15].
Uznanie za zmarłego
Ostatnią z omawianych instytucji na gruncie tego opracowania jest uznanie za zmarłego. Zgodnie z art. 29 § 1 Kodeksu cywilnego, zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarcza upływ lat pięciu. Dodatkowy wymóg wskazany jest jednak w § 2 wspomnianego przepisu – uznanie za zmarłego nie może nastąpić bowiem przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy. Uregulowania dotyczące uznania za zmarłego są o tyle ważne, że śmierć człowieka wiąże ze sobą szereg skutków cywilnoprawnych – związanych np. z dziedziczeniem. Wydanie przez sąd postanowienia w zakresie uznania za zmarłego ma charakter konstytutywny ze skutkiem wstecznym (ex tunc) i stwarza takie same skutki prawne jak śmierć człowieka[16]. Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Jeśli natomiast kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.
Warto wspomnieć także na uregulowania dotyczące tego, kiedy można uznać za zmarłego osoby, które zginęły w katastrofie. Wówczas wymagany upływ terminów jest znacznie krótszy. Osoba, która zginęła w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, może być uznana za zmarłego po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie. Jeżeli zaś nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu, to bieg terminu sześciomiesięcznego rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia – z upływem lat dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość.
Na koniec wskażemy jeszcze na krótki kazus dotyczący zdolności do czynności prawnych. Treść kazusu – Tomasz S. cierpi na długoletnią schizofrenię, w wyniku której nie jest on w pełni zdolny do kierowania swoim postępowaniem. Tomasz S. ma 16 lat, a jego matka, Anna S. wystąpiła do sądu o jego częściowe ubezwłasnowolnienie. Czy jest to słuszne działanie?
W rozwiązaniu tego kazusu trzeba wskazać, że Tomasz S. posiada 16 lat, zatem nie posiada on pełnej zdolności do czynności prawnych. Obecnie posiada on ograniczoną zdolność do czynności prawnych – podobnie jak inne osoby niepełnoletnie oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Działanie matki, Anny S., nie jest zatem słuszne, gdyż mimo nawet zaistnienia przesłanek do częściowego ubezwłasnowolnienia, mija się to z celem.
Bibliografia
Akty prawne:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).
Orzecznictwo:
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 3 lutego 2011 roku, sygn. akt I ACa 434/10.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 marca 2013 roku, sygn. akt I ACa 908/12.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2017 roku, sygn. akt III AUa 252/16.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 2018 roku sygn. akt I SA/Wa 1510/17.
Literatura:
Dmowski S., Trzaskowski R., Art. 11, (w): Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część Ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2014.
Dziurda M., Art. 33, (w): Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, System Informacji Prawnej LEX, 2018.
Frąckowiak J., System Prawa Prywatnego, t. 1, 2007.
Kalus S., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna (art. 1-125), (red.) M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 20.
Katner W. J., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, (red.) P. Księżak, M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2014, art. 43(1).
Leksykon prawa medycznego. 100 podstawowych pojęć, (red.) A. Górski, Warszawa 2012.
Majda R., Art. 8, (w): Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, wyd. II, LEX, 2014.
Nazaruk P., Art. 33, (w): Kodeks cywilny. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2019.
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).
[2] Leksykon prawa medycznego. 100 podstawowych pojęć, (red.) A. Górski, Warszawa 2012.
[3] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 2018 roku sygn. akt I SA/Wa 1510/17.
[4] P. Nazaruk, Art. 33, (w): Kodeks cywilny. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2019.
[5] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 marca 2013 roku, sygn. akt I ACa 908/12.
[6] J. Frąckowiak, System Prawa Prywatnego, t. 1, 2007, s. 1056-1058.
[7] M. Dziurda, Art. 33, (w): Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, System Informacji Prawnej LEX, 2018.
[8] Art. 34 Kodeksu cywilnego.
[9] W. J. Katner [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, (red.) P. Księżak, M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2014, art. 43(1).
[10] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2017 roku, sygn. akt III AUa 252/16.
[11] R. Majda, Art. 8, (w): Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, wyd. II, LEX, 2014.
[12] S. Dmowski, R. Trzaskowski, Art. 11, (w): Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część Ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2014.
[13] S. Kalus [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna (art. 1-125), (red.) M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 20.
[14] P. Nazaruk, Art. 8, (w): Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2014.
[15] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 3 lutego 2011 roku, sygn. akt I ACa 434/10.
[16] S. Dmowski, R. Trzaskowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część Ogólna, (red.) J. Gudowski, Warszawa 2014, art. 29.
DARMOWY KURS I SZKOLENIE ONLINE PRAWO CYWILNE 2021
Przy okazji zapraszamy na platformę z kursami, w której oferujemy pełen kurs z podstaw prawa cywilnego, prowadzony przez nas tutaj.
Dostęp do pełnej wersji szkolenia kupisz bezpośrednio klikając w tym miejscu.