Wstęp
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest pierwszym z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa spadkowego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z prawa spadkowego można wykupić tutaj: https://prawodlaciebie.elms.pl/s/kurs-prawo-spadkowe.html . Kurs prawo spadkowe. Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z przepisami ogólnymi zawartymi w Kodeksie cywilnym dotyczącymi prawa spadkowego.
Prawo spadkowe. Kurs prawo spadkowe
Przede wszystkim, trzeba wskazać, że kwestie dotyczące prawa spadkowego w aspekcie materialnym uregulowane są w polskim porządku prawnym przede wszystkim na gruncie Księgi czwartej ustawy Kodeks cywilny[1]. Regulacje te zastąpiły obowiązujące wcześniej przepisy dotyczące prawa spadkowego zawarte w ramach dekretu z dnia 8 października 1946 roku – Prawo spadkowe. Natomiast kwestie dotyczące prawa procesowego dotyczącego prawa spadkowego zawarte są na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego[2], o których wspomnimy w ostatnim z odcinków tego kursu. Poszczególne przepisy dotyczące prawa spadkowego zawarte są także oczywiście na gruncie innych ustaw takich jak np. Prawo o notariacie czy też Prawo bankowe.
Prawo spadkowe jest jednym z działów prawa cywilnego, które zajmuje się zasadami przejścia praw i obowiązków po śmierci zmarłego na kolejne podmioty. Zasadą jest bowiem, że majątkowe prawa i obowiązki zmarłego z reguły przechodzą na inny podmiot, a nie wygasają. Prawo spadkowe jest o tyle ważne, że reguluje wszelkie kwestie dotyczące nabywania majątku (tzw. spadku) po osobie zmarłej przez najbliższe mu osoby, tj. jego rodzinę, zarówno w zakresie dziedziczenia ustawowego, jak i dziedziczenia poprzez testament. Prawo spadkowe reguluje także kwestie dotyczące m.in. odpowiedzialności za długi wchodzące w skład spadku czy też osób uprawnionych do nabywania praw związanych ze spadkiem w inny sposób niż w drodze dziedziczenia. Spadek można bowiem przyjąć w całości, z dobrodziejstwem inwentarza, lub w całości go odrzucić. Problematyczne okazuje się sytuacja, kiedy dana osoba nie jest pewna, czy dziedziczy majątek czy może długi, a także w jakim zakresie może przyjąć dany spadek. Na wszelkie wątpliwości i pytania w tym zakresie odpowiadają właśnie przepisy prawa spadkowego. Przepisy tej gałęzi prawa mają charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens)[3]. Podstawowe pojęcia związane z prawem spadkowym dotyczą instytucji takich jak spadek, testament, polecenie, zapis, zachowek, dziedziczenie, spadkodawca, spadkobierca czy też umowy dotyczące spadku, które to pojęcia omówimy na gruncie niniejszego szkolenia.
Spadkobierca, spadkodawca, spadek. Kurs prawo spadkowe
Najważniejsze dla zrozumienia istoty oraz zasad dotyczących prawa spadkowego, jest wyjaśnienie podstawowych pojęć i instytucji związanych z tą gałęzią prawa. Najważniejsze znaczenie na gruncie prawa spadkowego mają osoby takie jak spadkodawca, spadkobiercy, a także sam spadek. Spadkodawcą jest osoba fizyczna, która pozostawia majątek do dziedziczenia po swojej śmierci, natomiast spadkobiercami są osoby lub podmioty (mogą to być także określone osoby prawne), na które przechodzą odpowiednie prawa i obowiązki zmarłego na gruncie dziedziczenia ustawowego lub też poprzez testament[4]. Spadkiem jest zaś ogół cywilnoprawnych i majątkowych praw oraz obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci. W skład spadku wchodzą zatem zarówno odpowiednie aktywa (np. prawa własności określonych rzeczy), jak i długi (np. wobec banku za zaciągniętą pożyczkę albo kredyt). Muszą one mieć charakter cywilnoprawny oraz majątkowy.
Można w tym zakresie wskazać jednak na wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 21 stycznia 2020 roku, zgodnie z którym: ,,Następca prawny dłużnika banku nie wstępuje w całą sytuację prawną poprzednika prawnego. W przypadku umowy kredytu bankowego spadkobierca dziedziczy jedynie dług zaciągnięty przez spadkodawcę (kredytobiorcę), sama zaś umowa kredytowa między bankiem a kredytobiorcą (spadkodawcą) z chwilą śmierci tego ostatniego wygasa. Rodzaj czynności prawnej dokonanej przez spadkodawcę (kredytobiorcę) z bankiem (umowa kredytu), charakter spornej umowy i okoliczności jej zawarcia, w szczególności warunki, na jakich udzielono kredytobiorcy kredytu są bowiem ściśle związane z jego osobą”[5].
Zasadą jest, według art. 922 § 1 KC, że prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów zawartych w księdze czwartej Kodeksu cywilnego. Wobec tego, z chwilą śmierci spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia, tj. nabycia spadku przez jego następców prawnych (spadkobierców). Wówczas wstępują oni w sytuację prawną zmarłego, zatem dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej (tzw. następstwo pod tytułem ogólnym)[6]. Ustawodawca wskazuje jednak, że w skład spadku nie wchodzą dwie kategorie spraw:
1) prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą (np. użytkowanie, użyczenie, prawo do renty, służebność osobista czy też prawo dożywocia) oraz
2) prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (prawa te przechodzą na oznaczone osoby w drodze sukcesji singularnej, np. zapis windykacyjny)[7].
Poza tym, do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w kodeksie czwartym Kodeksu cywilnego. Zasadą jest, że spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, a spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku[8]. Śmierć spadkodawcy następuje w dacie wynikającej z aktu zgonu, a ten powstaje na podstawie karty zgonu wystawionej przez lekarza. Równoznaczna z chwilą śmierci człowieka jest chwila śmierci pnia jego mózgu. W razie braku karty zgonu, a także w braku zgłoszenia zgonu, konieczne jest przeprowadzenie sądowego postępowania o stwierdzenie zgonu.
Natomiast pojęcie „otwarcie spadku” oznacza, że z chwilą śmierci spadkodawcy należące do niego prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym zmieniają swój charakter, stając się spadkiem, a więc pewną wyodrębnioną masą majątkową, poddaną przepisom prawa spadkowego[9]. Prawo do dziedziczenia wynika także z przepisów art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[10]. Z konstrukcji dziedziczenia wynika jednak, że nabycie spadku w chwili jego otwarcia ma charakter tymczasowy, spadkobierca ma prawo wyjawić swoją wolę odnośnie do nabycia spadku, ustawa przyznaje mu bowiem prawo do odrzucenia spadku[11].
Warto także krótko wspomnieć o odpowiednich uprawnieniach małżonka i osób bliskich zmarłego w razie jego śmierci. Zgodnie bowiem z art. 923 § 1 KC, małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne. W określonych stanach faktycznych – małżonka, w stosunku, do którego orzeczono separację można i należy zaliczyć także do osób bliskich spadkodawcy w rozumieniu tego artykułu[12]. Uregulowania te dodatkowo nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu.
Źródła powołania do spadku. Kurs prawo spadkowe
Jak zostało już wcześniej wspomniane, w polskim porządku prawnym wyróżniamy dwa podstawowe źródła powołania do spadku – jest to dziedziczenie ustawowe albo testamentowe. Zasadą jest, że spadkobierca dziedziczy z testamentu, jeżeli taki zostanie pozostawiony przez spadkodawcę. Powołanie do dziedziczenia z testamentu ma zatem pierwszeństwo przed powołaniem z ustawy. Spadkodawca może w testamencie powołać do dziedziczenia całości lub części spadku jednego lub kilku spadkobierców, a powołanie do danej części spadku z mocy testamentu wyłącza w stosunku do tej części dziedziczenie ustawowe[13]. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje natomiast wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy w ramach testamentu albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje zaś wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (wyjątkiem są takie sytuacje jak podstawienie oraz przyrost, o których opowiemy później).
Warto w tym zakresie wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1998 roku, zgodnie z którym ,,Dziedziczenie testamentowe może dotyczyć części spadku, nie tylko części ułamkowej. Jednakże gdy spadkodawca przeznaczył poszczególne przedmioty (grunt, budynki) dwóm osobom, to w takim wypadku dopuszczalne jest dziedziczenie testamentowe tylko wtedy, gdy przedmioty te wyczerpują spadek lub prawie cały spadek, nie jest zaś dopuszczalne co do pewnych przedmiotów dziedziczenie testamentowe, a co do pozostałych – ustawowe”[14].
Istotne w zakresie dziedziczenia oraz tego, czy dany spadek będzie dziedziczony w drodze ustawy czy też testamentu, posiada tzw. zdolność dziedziczenia. Należy bowiem pamiętać, że nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Ustawa przewiduje w tym zakresie jednakże dwa wyjątki:
- dziecko, które w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe (warunek zawieszający dotyczący tzw. nasciturusa),
- fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu[15].
W praktyce może wystąpić także tzw. niegodność dziedziczenia. Instytucja ta opiera się na założeniu, że z uwagi na względy etyczne niektóre osoby nie powinny posiadać możliwości dziedziczenia po określonej osobie, jeśli zajdą ku temu odpowiednie przesłanki. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego w trzech przypadkach, jeśli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
PRZYKŁAD – Dany spadkobierca może być uznany za niegodnego, np. jeżeli umyślnie pobił albo w inny sposób naruszył nietykalność cielesną spadkodawcy, jeśli groził śmiercią albo innymi negatywnymi konsekwencjami spadkodawcy, kiedy ten sporządzał testament, czy też w sytuacji, gdy umyślnie ukrył on testament spadkodawcy – na przykład z uwagi na to, że były w nim zawarte niekorzystne dla niego postanowienia.
Jeśli zajdą tego typu przesłanki, to uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Mogą to być także inni spadkobiercy. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dana osoba dowiedziała się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Istnieje jednak sytuacja, w której spadkobierca nie może być uznany za niegodnego – następuje to wówczas, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Forma, w jakiej przebaczenie ma zostać dokonane, nie została unormowana ustawowo. Problematyczne może okazać się także to, co należy uznać w praktyce za czynność, w ramach której nastąpiło przebaczenie i jak mogą w tym zakresie wyglądać kwestie dowodowe. Jeżeli zaś w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, to przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Na koniec wskażemy jeszcze na krótki kazus. Kilka dni po śmierci Jana C., który nie zostawił po sobie testamentu, dwójka jego dzieci wystąpiła do sądu z roszczeniem o uznanie trzeciego dziecka spadkodawcy Andrzeja Z., jako niegodnego dziedziczenia. Andrzej Z. w odpowiedzi twierdzi natomiast, że jego ojciec przed śmiercią mu przebaczył, gdyż spotykali się kilka razy w miesiącu i często ze sobą rozmawiali. Co w tym przypadku zrobi sąd? Odpowiedź – Zasadą jest, że uznania za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes, mogą to być także pozostali spadkobiercy. Zachowany został także termin, a w kazusie zaistniały przesłanki do uznania Andrzeja Z. za niegodnego dziedziczenia. Trzeba jednak wskazać, że sąd musi rozpatrzeć przesłanki dotyczące tego, czy spadkodawca wybaczył synowi przed śmiercią – czy doszło do przebaczenia, kiedy i jak często się spotykali, jakie były ich relacje oraz stosunki. Problematyczne w tej kwestii mogą być aspekty dowodowe. Trzeba jednak pamiętać, że Andrzej Z. nie może być uznany za niegodnego dziedziczenia, jeśli ojciec mu wybaczył. Nadto, kodeks nie przewiduje także możliwości odwołania (cofnięcia) przebaczenia.
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).
[2] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.).
[3] https://wojciechrudzki.pl/prawo-spadkowe/ (dostęp online 04.08.2021).
[4] https://www.totalmoney.pl/artykuly/prawo-spadkowe-2021-sprawdz-co-reguluje-i-kto-dziedziy-dlugi (dostęp online 04.08.2021).
[5] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 21 stycznia 2020 roku, sygn. akt I ACa 921/18, OSA 2020, nr 3, poz. 143.
[6] J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, (red.) P. Nazaruk, Warszawa 2019, art. 922.
[7] A. Kawałko [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), (red.) M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 922.
[8] Art. 924 i 925 Kodeksu cywilnego.
[9] E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, (red.) J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 924.
[10] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
[11] A. Kidyba, E. Niezbecka [w:] A. Kidyba, E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, Warszawa 2015, art. 925.
[12] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 2 lutego 2011 roku, sygn. akt II GSK 151/10, LEX nr 1071051.
[13] J. Ruszewski, Dziedziczenie ustawowe i testamenty, Suwałki 2019, s. 19-20.
[14] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1998 roku, sygn. akt I CKU 20/98, LEX nr 1224924.
[15] Art. 927 § 2 i 3 Kodeksu cywilnego.