Wstęp
Rozpoczynamy kurs – postępowanie cywilne od podstaw. Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest pierwszym z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących postępowania cywilnego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z podstaw postępowania cywilnego można wykupić tutaj: www.prawodlaciebie.elms.pl
Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z zasadami postępowania, wartością przedmiotu sporu oraz właściwością sądu w polskiej procedurze cywilnej.
Postępowanie cywilne – kurs
Przede wszystkim, trzeba wskazać, że postępowanie cywilne reguluje kwestie proceduralne dotyczące spraw cywilnych. Sprawy cywilne są zaś definiowane głównie przez charakter stosunku prawnego, z którego dana sprawa wynikła. Sprawy cywilne reguluje Kodeks postępowania cywilnego[1] (z dnia 17 listopada 1974 roku) i są to postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych.
Dla przykładu, mogą to być sprawy o zniesienie współwłasności, o rozwód, separację, o przywrócenie do pracy, o naruszenie posiadania, w sprawach własności intelektualnej, nakazowe oraz wiele innych. Postępowanie cywilne dzieli się na sądowe i pozasądowe, a z kolei sądowe na rozpoznawcze (w trybie procesowym albo nieprocesowym), pomocnicze i egzekucyjne.
Postępowanie cywilne nieprocesowe wszczyna się poprzez wniesienie wniosku – nie ma tutaj stron, lecz jedynie wnioskodawca i uczestnicy. W postępowaniu procesowym zaś stronami są powód oraz pozwany, a całość wszczynana jest przez wniesienie do sądu odpowiedniego pozwu. Sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Nadto, w wypadkach przewidzianych w ustawie sąd rozpoznaje sprawy według przepisów o postępowaniach odrębnych. Sprawy cywilne rozpoznają sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne), o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy. Nie są rozpoznawane w postępowaniu sądowym sprawy cywilne, jeżeli przepisy szczególne przekazują je do właściwości innych organów.
Postępowanie cywilne związane może być także z postępowaniem karnym. Roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje także, że ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną.
Zasady postępowania cywilnego – prawda materialna, pouczenia
Postępowanie cywilne charakteryzuje się także odpowiednimi zasadami, zgodnie z którymi należy postępować. Pierwsza z nich to zasada prawdy materialnej. Jest ona określona w art. 3 Kodeksu postępowania cywilnego (kpc). Polega ona na tym, że strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami (klauzula generalna), dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody. Wobec tego, ciężar przedstawiania materiału dowodowego spoczywa na stronach, a jego istota sprowadza się do ryzyka poniesienia przez stronę ujemnych konsekwencji braku wywiązania się z powinności przedstawienia dowodów[2]. Dodatkowo, strony i uczestnicy postępowania przy dokonywaniu czynności procesowych powinni kierować się obowiązującymi przepisami i nie nadużywać swoich uprawnień.
Strona (uczestnik postępowania) nie poniesie jednak ujemnych konsekwencji prawnych (na gruncie tego kodeksu) w przypadku, gdy przytoczy okoliczności niezgodne z prawdą lub dokona czynności procesowej sprzecznie z dobrymi obyczajami. Jedynym negatywnym następstwem takiego zachowania może być poniesienie ujemnych konsekwencji procesowych, tj. oddalenie powództwa, nieuwzględnienie wniosku, żądania itp[3]. Jeśli chodzi zaś o nadużycie prawa procesowego, to z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono.
Drugą z omawianych jest zasada udzielania pouczeń. Jest ona określona na gruncie art. 5 kpc – w razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych. Zasada ta reguluje zakres praw i obowiązków sądu w zakresie udzielania pouczeń stronom co do postępowania, jeśli nie mają oni w tym zakresie odpowiedniej wiedzy i nie są reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika.
Udzielenie pouczenia zależy jednak od oceny i uznania sądu uwiarygodnionego konkretną sytuacją procesową i staje się powinnością sądu tylko w sytuacjach zupełnie wyjątkowych, kiedy zachodzi potrzeba zapobieżenia nierówności podmiotów toczącego się postępowania[4]. Fakt, że strona działa bez zawodowego pełnomocnika procesowego, nie przesądza bowiem automatycznie o uzasadnionej potrzebie jej pouczeń.
Zasady postępowania cywilnego – szybkość, jawność
Trzecią z omawianych zasad jest zasada szybkości. Jest ona wskazana w art. 6 kpc – zgodnie z tym przepisem, sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. W praktyce jest to oczywiście bardzo trudne i w wielu sprawach praktycznie niemożliwe, aby sprawę zamknąć już na pierwszym posiedzeniu. Ważniejsze w tym zakresie jest jednak przeciwdziałanie przewlekłości postępowania. Właściwą koncentrację materiału procesowego umożliwiają m.in. uregulowania szczegółowe, dające przewodniczącemu możliwość wydania zarządzeń przygotowujących rozprawę.
Nadto, z tej zasady wynika także, że strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie fakty i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko. Tego obowiązku nie da się jednak wymusić na stronach. Jeśli natomiast dane dowody i fakty będą przez stronę przytoczone za późno, to sąd może nie wziąć ich pod uwagę jako spóźnione. Zasadę szybkości postępowania powinny realizować zatem nie tylko sądy, ale także strony biorące udział w postępowaniu. Prawo do rozpatrzenia sprawy sądowej bez nieuzasadnionej zwłoki należy także do podstawowych praw zagwarantowanych w przepisach Konstytucji RP[5] – art. 45 ust. 1.
Następną bardzo istotną zasadą jest zasada jawności postępowania. Wynika z art. 9 kpc, który stanowi, iż rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Z tej zasady wynika także, że strony i uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt. Treść protokołów i pism może być także udostępniana w postaci elektronicznej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe albo innego systemu. Także Konstytucja RP przyznaje każdemu prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jawność postępowania sądowego gwarantuje także art. 6 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności[6].
Jawność na gruncie tego przepisu ma dwa wymiary – zewnętrzny (odnoszący się do publiczności) oraz wewnętrzny (co do stron i uczestników postępowania). Zewnętrzna jest zasadą i oznacza, że na jawne posiedzenia sądu wstęp na salę sądową mają, poza stronami i osobami wezwanymi, osoby pełnoletnie[7], o czym opowiemy dokładnie później. Jawność zewnętrzna może być w niektórych sytuacjach ograniczona. Jawność wewnętrzna polega natomiast na tym, że strony i uczestnicy postępowania mają prawo do wstępu na salę sądową, otrzymywania odpisów orzeczeń, a także otrzymania z akt sprawy zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku, chyba że protokół został sporządzony wyłącznie pisemnie. Przewodniczący wydaje z akt sprawy zapis dźwięku, jeżeli wydaniu zapisu obrazu i dźwięku sprzeciwia się ważny interes publiczny lub prywatny. Jeżeli zaś posiedzenie odbyło się przy drzwiach zamkniętych strony i uczestnicy postępowania mają prawo do otrzymania z akt sprawy jedynie zapisu dźwięku.
Zasada jawności postępowania łączy się także z prawem do prywatnej rejestracji czynności sądu za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Zasadą jest, że nie jest wymagane zezwolenie sądu na utrwalanie przez strony lub uczestników postępowania przebiegu posiedzeń i innych czynności sądowych, przy których są obecni, za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Strony muszą jednak wcześniej uprzedzić sąd o tym, że będą rejestrować dźwięk w trakcie trwania postępowania. Sąd może zakazać takiego działania tylko jeżeli posiedzenie lub jego część odbywa się przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwia się temu wzgląd na prawidłowość postępowania.
Polubowne załatwianie sporów
Ostatnią z omawianych zasad, określonych na gruncie art. 11 Kodeksu postępowania cywilnego jest zasada, zgodnie z którą sąd powinien dążyć do polubownego załatwienia sporu między stronami. W sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd dąży w każdym stanie postępowania do ich ugodowego załatwienia, w szczególności przez nakłanianie stron do mediacji. Chęć takiego pojednania musi wypływać od samych stron. Przepis ten jest wyrazem dążenia ustawodawcy do ugodowego załatwiania spraw cywilnych. Wydaje się, że przepis ten nie niesie ze sobą dalszych konsekwencji prawnych poza tymi, że wyraźnie z niego wynika, że ugoda może być zawarta przed sądem bądź przed mediatorem[8]. Może istnieć także tzw. ugoda pozasądowa, podpisana przez strony.
Oprócz tego, wyróżnia się także inne zasady odnoszące się do postępowania cywilnego – są to m.in. zasada równości stron, zasada kontradyktoryjności (sporności, gdzie spór toczą dwie równe strony, na których ciąży obowiązek udowodnienia swoich racji), zasada autonomii woli stron, zasada ustności postępowania czy też zasada formalizmu procesowego.
Wartość przedmiotu sporu. Kurs postępowanie cywilne
Kolejną z omawianych przez nas kwestii jest tzw. WPS, czyli wartość przedmiotu sporu. WPS jest o tyle ważny, że może on wpływać na właściwość sądu, o której powiemy później. Wartość przedmiotu sporu stanowi podana przez powoda w sprawach o roszczenia majątkowe kwota pieniężna. WPS nie występuje zatem w sprawach o charakterze niemajątkowym. Przez roszczenie pieniężne należy rozumieć roszczenie wyrażone w walucie polskiej. Jeżeli zaś powód dochodzi pozwem kilku roszczeń, wówczas w WPS zlicza się ich wartość. Dla przykładu, jeśli powód dochodzi zapłaty kwoty 5.000,00 zł z tytułu umowy zlecenia, to taka też będzie określona w pozwie wartość przedmiotu sporu. WPS wskazujemy zwykle w górnej części pozwu, z lewej strony, tuż nad tytułem samego pisma. Oznaczenie wartości przedmiotu sporu przez powoda należy do obligatoryjnych wymagań formalnych pozwu, a jego niewskazanie stanowi brak formalny.
Sąd może także sprawdzić wartość przedmiotu sporu oznaczoną przez powoda i zarządzić w tym celu dochodzenie. W praktyce nie występuje to jednak zbyt często. Wówczas jeżeli sąd w wyniku sprawdzenia wartości przedmiotu sporu uzna się za niewłaściwy, to przekaże sprawę sądowi właściwemu, a jeżeli jest kilka sądów właściwych – przekaże temu z nich, który wskaże powód. Następnie już wartość przedmiotu sporu nie podlega ponownemu badaniu w dalszym toku postępowania.
Obliczanie WPS
Trzeba przy tym pamiętać o tym, że do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego. Dla określenia wartości przedmiotu sporu decydujący jest stan tego przedmiotu w dniu wnoszenia pozwu, podana zaś przez powoda wartość pozostaje co do zasady niezmienna do końca postępowania[9]. W praktyce może istnieć także sytuacja, w której dana sprawa dotyczy roszczeń majątkowych, które dotyczą świadczeń powtarzających się – wówczas wartość przedmiotu sporu stanowi suma świadczeń za jeden rok, a jeżeli świadczenia trwają krócej niż rok – za cały czas ich trwania. PRZYKŁAD – Jeśli roszczenie dotyczy świadczeń majątkowych powtarzających się wynikających np. z najmu, który był zawarty na okres kilku lat, to WPS w tym przypadku będzie stanowiło dwunastokrotność miesięcznej kwoty czynszu najmu.
Odpowiednią regulację w tym zakresie przewiduje także art. 23 kpc, według którego w sprawach o istnienie, unieważnienie albo rozwiązanie umowy najmu lub dzierżawy, o wydanie albo odebranie przedmiotu najmu lub dzierżawy, wartość przedmiotu sporu stanowi przy umowach zawartych na czas oznaczony – suma czynszu za czas sporny, lecz nie więcej niż za rok; przy umowach zawartych na czas nieoznaczony – suma czynszu za okres trzech miesięcy.
Kodeks przewiduje także odpowiednie postanowienia w zakresie WPS co do spraw:
- w sprawach pracowniczych – dotyczących nawiązania, istnienia lub rozwiązania stosunku pracy – wartość przedmiotu sporu stanowi, przy umowach na czas określony – suma wynagrodzenia za pracę za okres sporny, lecz nie więcej niż za rok, a przy umowach na czas nieokreślony – za okres jednego roku,
- w sprawach o wydanie nieruchomości – posiadanej bez tytułu prawnego lub na podstawie tytułu innego niż najem lub dzierżawa, wartość przedmiotu sporu oblicza się przyjmując, stosownie do rodzaju nieruchomości i sposobu korzystania z niej, podaną przez powoda sumę odpowiadającą trzymiesięcznemu czynszowi najmu lub dzierżawy należnemu od danego rodzaju nieruchomości,
- w sprawach o zabezpieczenie, zastaw, hipotekę – wartość przedmiotu sporu stanowi suma wierzytelności; jeżeli jednak przedmiot zabezpieczenia lub zastawu ma mniejszą wartość niż wierzytelność, rozstrzyga wartość mniejsza.
Właściwość sądu. Szkolenie postępowanie cywilne
Ostatnim z omawianych aspektów na gruncie tego rozdziału, ale także niezwykle istotnym dla całego postępowania cywilnego, jest właściwość sądu. Jest ona zarówno rzeczowa, jak i miejscowa. Właściwość rzeczowa polega na tym, że wpływa na to, czy dana sprawa rozpatrywana jest przez sąd rejonowy (czyli niższego rzędu) czy też sąd okręgowy (sąd wyższego) jako sąd I instancji. Zasadą jest, że sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych. Wyjątki te przewidziane są oczywiście na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego. Do właściwości sądów okręgowych należą sprawy:
- o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia,
- o roszczenia wynikające z Prawa prasowego,
- o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym,
- wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni,
- o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie istnienia lub nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną,
- o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem,
- o roszczenia wynikające z naruszenia praw przysługujących na mocy przepisów o ochronie danych osobowych[10].
Oprócz tych przypadków, w praktyce może także dojść do przekazania sprawy dla sądu okręgowego z rejonu. Jeżeli bowiem przy rozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonowym powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, to sąd ten może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu. Postanowienie o przekazaniu sprawy wymaga jednak uzasadnienia. Można w tym zakresie wskazać na wciąż aktualny wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1976 roku, według którego: ,, W razie wydania wyroku przez sąd rejonowy nie można w trybie art. 18 k.p.c. przekazać wniosku o uzupełnienie wyroku sądowi okręgowemu. Prowadziłoby to bowiem do wydania wyroku w tej samej sprawie przez różne sądy, a w konsekwencji postępowanie przed sądem okręgowym, byłoby z mocy art. 369 pkt 4 k.p.c. dotknięte nieważnością”[11].
Wówczas trzeba jednak pamiętać o tym, że przed pierwszym posiedzeniem wyznaczonym na rozprawę sąd okręgowy może odmówić przyjęcia sprawy do rozpoznania i zwrócić ją sądowi rejonowemu, jeżeli uzna, że poważne wątpliwości nie zachodzą. Postanowienie zapada w składzie trzech sędziów i wymaga uzasadnienia. Ponowne przekazanie tej samej sprawy przez sąd rejonowy nie jest zaś dopuszczalne.
Właściwość miejscowa
Drugim z omawianych rodzajów właściwości jest właściwość miejscowa, równie ważna, co właściwość rzeczowa sądu. Ta właściwość może występować w trzech formach – właściwości ogólnej, przemiennej albo wyłącznej. Zasadą w polskim postępowaniu cywilnym jest, że we właściwości ogólnej powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Miejsce zamieszkania pozwanego wyznacza się natomiast według zasad określonych w Kodeksie cywilnym, o czym mówiliśmy w ramach kursu z podstaw prawa cywilnego. Zgodnie z art. 25 KC[12] miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.
Dopiero jeśli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, to ogólną właściwość oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane lub nie leży w Polsce – to według ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce. Uregulowanie te dotyczy osób fizycznych, inaczej sprawa ma się w przypadku Skarbu Państwa czy też osób prawnych. Powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a powództwo przeciwko osobie prawnej lub innemu podmiotowi niebędącemu osobą fizyczną wytacza się według miejsca ich siedziby.
Oprócz właściwości ogólnej, występuje także tzw. właściwość przemienna. W niektórych sprawach można bowiem wytoczyć powództwo według przepisów o właściwości ogólnej lub przemiennej. Nie dotyczy to jednak spraw przeciwko konsumentom. Według zaś uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1982 roku: ,,Instytucja procesowa, jaką jest właściwość przemienna sądu, stwarza dla strony powodowej udogodnienie polegające na tym, że może ona według własnego uznania wybrać sąd miejscowo właściwy spośród dwóch lub więcej sądów właściwych i pozbawić stronę pozwaną tej dogodności, jaką jest prowadzenie procesu przed sądem właściwym według miejsca zamieszkania, pobytu lub siedziby”[13]. Właściwość przemienna dotyczy spraw takich jak:
- sprawy o alimenty i wytoczenie ojcostwa – powództwo wytoczyć można według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej,
- sprawy przeciwko przedsiębiorcy – można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału,
- sprawy ze sporów wynikających z umów – można wytoczyć przed sąd miejsca wykonania umowy, czyli miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umów danego rodzaju,
- w sprawach z deliktów (czynów niedozwolonych) – wytoczyć można przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę,
- w sprawach o ochronę dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu – można wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby powoda,
- w sprawach o zapłatę należności za prowadzenie sprawy – wytoczyć można przed sąd miejsca, gdzie pełnomocnik procesowy sprawę prowadził,
- w sprawach ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości – wytoczyć można przed sąd miejsca położenia nieruchomości,
- w sprawach przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku – można wytoczyć przed sąd miejsca płatności,
- w sprawach o roszczenie wynikające z czynności bankowej przeciwko bankowi, innej jednostce organizacyjnej uprawnionej do wykonywania czynności bankowych lub ich następcom prawnym – można wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby powoda.
Co więcej, jeżeli uzasadniona jest właściwość kilku sądów albo jeżeli powództwo wytacza się przeciwko kilku osobom, dla których według przepisów o właściwości ogólnej właściwe są różne sądy, to wybór między tymi sądami należy do powoda, co jest korzystnym dla niego rozwiązaniem. To samo dotyczy wypadku, gdy nieruchomość, której położenie jest podstawą oznaczenia właściwości sądu, jest położona w kilku okręgach sądowych.
Wyznaczanie właściwości
Trzecią z omawianych jest właściwość wyłączna. Reguła dotycząca właściwości ogólnej oraz przemiennej nie znajduje zastosowania w sprawach, w których jest przewidziana właściwość wyłączna. Istoty właściwości wyłącznej upatruje się w tym, że „właściwość określona w ten sposób eliminuje każdą inną właściwość, z którą konkurowałaby, gdyby nie nadano jej charakteru wyłącznej”[14]. Jeśli zatem zostaną spełnione konkretne przesłanki, to konieczne jest wytoczenie powództwa według zasad wskazanych we właściwości wyłącznej. Właściwość wyłączna odnosi się do pięciu kategorii spraw:
- w sprawach o własność lub inne prawa rzeczowe na nieruchomości – wtedy powództwo wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca położenia nieruchomości, przy czym jeżeli przedmiotem sporu jest służebność gruntowa, właściwość oznacza się według położenia nieruchomości obciążonej,
- w sprawach spadkowych – powództwo wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część, o czym mówiliśmy w kursie z podstaw prawa spadkowego,
- w sprawach ze stosunku członkostwa w spółdzielni – powództwo wytacza się wyłącznie według miejsca ich siedziby,
- w sprawach małżeńskich – powództwo wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda,
- w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym – powództwo wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej.
Istotnym jest także, aby wspomnieć jeszcze o tym, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy. W związku z tym Sąd nie może uznać, że jest niewłaściwy, jeżeli w toku postępowania stał się właściwy. W praktyce może także dojść do sytuacji, w której sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności. Wówczas sąd nad nim przełożony wyznacza inny sąd równorzędny. Przekazanie sprawy innemu sądowi może nastąpić także przez Sąd Najwyższy.
Następuje to wtedy, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, w szczególności wzgląd na społeczne postrzeganie sądu jako organu bezstronnego. Jeżeli zaś na podstawie przepisów kpc nie można w świetle okoliczności sprawy ustalić właściwości miejscowej, to także Sąd Najwyższy oznaczy sąd, przed który należy wytoczyć powództwo. Do SN występuje o to sąd, do którego wpłynął dany pozew.
Abstrahując od wcześniej wskazanych reguł, strony zgodnie z art. 46 kpc, mogą także umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. Jest to tzw. umowa prorogacyjna[15]. Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej lub jeżeli powód nie złożył pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi dla takich sporów.
Kazus
Na koniec wskażemy jeszcze na krótki kazus. Strony postanowiły w zawartej między sobą umowie zawrzeć postanowienie, zgodnie z którym wszelkie roszczenia dotyczące powództwa o posiadanie nieruchomości, która jest przedmiotem tejże umowy, będą rozpatrywane przez Sąd Rejonowy w Krakowie. Czy takie uregulowanie jest możliwe? Odpowiedź – Zasadą jest, że strony w umowie mogą ustalić między sobą, który sąd będzie właściwy w pierwszej instancji dla danej sprawy. W ten sposób strony nie mogą jednak zmieniać właściwości wyłącznej. Według zaś art. 38 § 1 pkt 2) kpc, powództwo o posiadanie nieruchomości, wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca położenia nieruchomości. Takie uregulowanie między stronami nie jest zatem możliwe w umowie.
[1] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.).
[2] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 5 lutego 2021 roku, sygn. akt I ACa 220/20, LEX nr 3154105.
[3] O. M. Piaskowska [w:] M. Kuchnio, A. Majchrowska, K. Panfil, J. Parafianowicz, A. Partyk, T. Partyk, A. Rutkowska, D. Rutkowski, A. Turczyn, O. M. Piaskowska, Kodeks postępowania cywilnego. Postępownie procesowe. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2021, art. 3.
[4] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2021 roku, sygn. akt I USK 89/21, LEX nr 3122707.
[5] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
[6] Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.).
[7] H. Dolecki [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1-366, (red.) T. Wiśniewski, Warszawa 2013, art. 9.
[8] M. Wyrwiński [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, LEX/el. 2006, art. 10.
[9] T. Wiśniewski, J. Klimkowicz [w:] H. Dolecki, I. Gromska-Szuster, A. Jakubecki, K. Knoppek, G. Misiurek, P. Pogonowski, T. Radkiewicz, T. Zembrzuski, T. Żyznowski, T. Wiśniewski, J. Klimkowicz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1–366, Warszawa 2021, art. 19.
[10] Art. 17 Kodeksu postępowania cywilnego.
[11] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1976 roku, sygn. akt II CR 469/76, OSPiKA 1978, nr 1.
[12] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).
[13] Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów – zasada prawna z dnia 10 maja 1982 roku, sygn. akt III PZP 12/82, OSNC 1982, nr 11-12, poz. 159.
[14] J. Mucha [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian. Tom I i II, (red.) T. Zembrzuski, Warszawa 2020, art. 38.
[15] https://biznesprawnik.pl/2019/10/03/wlasciwosc-umowna-sadu-pomiedzy-stronami/ (dostęp online 08.09.2021).