Wstęp
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest siedemnastym z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa pracy. Dla osób, które nie czytały poprzednich artykułów zapraszamy do lektury tutaj, natomiast wszystkie z artykułów oraz odcinków wideo można czytać/oglądać niezależnie od siebie. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z zasiłkami w razie choroby i macierzyństwa.
Zasiłki – rodzaje i pojęcie
Przede wszystkim, trzeba wskazać, że instytucja zasiłków związana jest z kwestiami dotyczącymi tzw. zabezpieczenia społecznego. Problematyka ta określona jest już na gruncie ustawy zasadniczej. Zgodnie z art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[1], obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określają odpowiednie ustawy. Wobec tego, obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego. Wówczas to państwo zapewnia odpowiednie środki w ramach zabezpieczenia społecznego. Jak wskazuje się w doktrynie, podmiotem zobowiązanym są organy władzy publicznej, które w celu trwałej realizacji konstytucyjnego prawa do zabezpieczenia społecznego mają taki obowiązek[2]. Zasiłki mogą dotyczyć także osób zatrudnionych, które nie mogą jednak z określonych przyczyn takich jak właśnie choroba czy też macierzyństwo, wykonywać w danym czasie pracy.
Zasiłkiem jest świadczenie, które ma finansowy charakter i jest wypłacane w formie pieniężnej. Celem zasiłków co do zasady jest udzielenie pomocy osobom, którzy nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb materialnych, a także potrzeb materialnych osób najbliższych, np. w ramach danej rodziny. Wobec tego w Polsce można wyróżnić kilka rodzajów zasiłków – jest to przede wszystkim zasiłek rodzinny, zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek macierzyński, zasiłek chorobowy, w tym także zasiłek opiekuńczy[3].
Zasiłek w razie choroby (zasiłek chorobowy)
W przypadku zasiłków w razie choroby i macierzyństwa najważniejszym aktem prawnym jest ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa[4]. Świadczenia pieniężne na warunkach i w wysokości określonych ustawą przysługują osobom objętym ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa określonym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych[5]. Świadczenia pieniężne z tytułu następstw wypadków przy pracy i chorób zawodowych określa natomiast odrębna ustawa. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, obejmują:
- zasiłek chorobowy,
- świadczenie rehabilitacyjne,
- zasiłek wyrównawczy,
- zasiłek macierzyński
- zasiłek opiekuńczy[6].
Jeśli chodzi o pierwszy z wymienionych, czyli zasiłek chorobowy, to ubezpieczony nabywa prawo do zasiłku chorobowego: 1) po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego – jeżeli podlega obowiązkowo temu ubezpieczeniu albo 2) po upływie 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego – jeżeli jest ubezpieczony dobrowolnie. Czas ten nazywany jest okresem wyczekiwania (okresem karencji)[7]. Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z powodu choroby w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego. Na równi z niezdolnością do pracy z powodu choroby traktuje się niemożność wykonywania pracy np. w razie wskutek poddania się kwarantannie albo przebywania w zakładzie lecznictwa odwykowego.
Trzeba także podkreślić, że zasiłek chorobowy przysługuje przez okres trwania niezdolności do pracy z powodu choroby lub niemożności wykonywania pracy – nie dłużej jednak niż przez 182 dni, a jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży – nie dłużej niż przez 270 dni[8]. Miesięczny zasiłek chorobowy, z zastrzeżeniem co do zasady wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku. Za okres pobytu w szpitalu wynosi on jednak 70% podstawy wymiaru zasiłku, a jeżeli niezdolność do pracy lub niemożność wykonywania pracy:
- przypada w okresie ciąży,
- powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów,
- powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy
– wówczas miesięczny zasiłek chorobowy wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku. Zasiłek chorobowy przysługuje za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy. Zasiłek chorobowy nie przysługuje również za okresy niezdolności do pracy przypadającej w czasie np. urlopu bezpłatnego, urlopu wychowawczego albo tymczasowego aresztowania.
Poza tym, należy pamiętać, iż obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami (oprócz prokuratorów), członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych albo osobami odbywającymi służbę zastępczą. Trzeba także pamiętać, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu podlegają pracownicy – od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku. Dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu podlegają na swój wniosek osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi – takie jak np. osoby wykonujące pracę nakładczą, wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia, osoby prowadzące pozarolniczą działalność, doktoranci, duchowni czy też osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania. Natomiast objęcie dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tymi ubezpieczeniami, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony.
Wysokość składek na ubezpieczenia chorobowe wyrażone są w formie stopy procentowej, jednakowej dla wszystkich ubezpieczonych. Co do zasady, jeżeli dany składnik wynagrodzenia w przypadku pracowników czy też zleceniobiorców stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, to oznacza to, że od tego przychodu należy naliczyć również składkę na ubezpieczenie wypadkowe i chorobowe[9]. Zgodnie zaś z art. 20 ustawy, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe stanowi podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i ubezpieczenia rentowe. Warto wskazać także na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 roku, według którego ,,Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach określonych ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych”[10].
Stopy procentowe składek wynoszą 2,45% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie chorobowe[11]. Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe osób, które ubezpieczeniu chorobowemu podlegają dobrowolnie, nie może przekraczać miesięcznie 250% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia. Wypłaty świadczeń z ubezpieczenia chorobowego finansowane są ze środków zgromadzonych w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Podstawę wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu będącemu pracownikiem stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Ubezpieczony może wystąpić do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem o ustalenie uprawnień do zasiłku, jeżeli uważa, że zostały naruszone jego uprawnienia w tym zakresie.
Świadczenie rehabilitacyjne i zasiłek wyrównawczy
Drugim z omawianych jest świadczenie rehabilitacyjne. Przysługuje ono ubezpieczonemu, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy. O okoliczności tej orzeka lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Wobec takiego orzeczenia lekarza można wnieść sprzeciw albo zarzuty co do jego wadliwości, jeśli dana osoba posiada wątpliwości co do prawidłowości takiego orzeczenia. Zgodnie zaś z art. 18 ust. 2 ustawy, świadczenie to przysługuje przez okres niezbędny do przywrócenia zdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy. Świadczenie rehabilitacyjne wynosi 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego za okres pierwszych trzech miesięcy, 75% tej podstawy za pozostały okres, a jeżeli niezdolność do pracy przypada w okresie ciąży – 100% tej podstawy.
Kolejnym z omawianych jest zasiłek wyrównawczy. Zasiłek wyrównawczy przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem ze zmniejszoną sprawnością do pracy, wykonującemu pracę:
- w zakładowym lub międzyzakładowym ośrodku rehabilitacji zawodowej,
- u pracodawcy na wyodrębnionym stanowisku pracy, dostosowanym do potrzeb adaptacji lub przyuczenia do określonej pracy,
– jeżeli jego miesięczne wynagrodzenie osiągane podczas rehabilitacji jest niższe od przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. O potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej orzeka wojewódzki ośrodek medycyny pracy lub lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zasiłek wyrównawczy przysługuje przez okres rehabilitacji zawodowej. Zasiłek wyrównawczy stanowi różnicę między przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem a miesięcznym wynagrodzeniem osiągniętym za pracę w warunkach rehabilitacji zawodowej. Trzeba jednak pamiętać, że zasiłek wyrównawczy nie przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem, uprawnionemu do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego[12].
Zasiłek macierzyński i opiekuńczy
Przedostatnim z wymienionych jest zasiłek macierzyński. Przysługuje on ubezpieczonej (albo ubezpieczonemu), która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego:
- urodziła dziecko,
- przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – do 10 roku życia, i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia,
- przyjęła na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – do 10 roku życia.
Należy również pamiętać o fakcie, o którym wspominaliśmy już na gruncie poprzednich odcinków – w przypadku rezygnacji przez ubezpieczoną – matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego, po wykorzystaniu przez nią tego zasiłku za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Dodatkowo, zasiłek macierzyński przysługuje przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego oraz urlopu ojcowskiego. Miesięczny zasiłek macierzyński za okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, okres urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz okres urlopu ojcowskiego wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku.
Ostatnim ze wskazanych jest zasiłek opiekuńczy. Przysługuje on ubezpieczonemu zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem do ukończenia 8 roku życia (m.in. w razie zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły), nad chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat, chorym niepełnosprawnym dzieckiem do ukończenia 18 lat albo innym chorym członkiem rodziny. Za członków rodziny uważa się małżonka, rodziców, rodzica dziecka, ojczyma, macochę, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku powyżej 14 lat – jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki[13].
Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki, nie dłużej jednak niż przez okres:
- 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dziećmi do 8 roku życia albo chorymi dziećmi do 14 roku życia,
- 30 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dziećmi niepełnosprawnymi do 18 roku życia,
- 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad innymi członkami rodziny.
Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku. Wartym podkreślenia jest także, że zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeżeli poza ubezpieczonym są inni członkowie rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym, mogący zapewnić opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny. Nie dotyczy to jednak opieki sprawowanej nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat.
[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
[2] M. Florczak-Wątor [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, (red.) P. Tuleja, Warszawa 2019, art. 67.
[3] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zasilek;4000515.html (dostęp online 13.04.2021).
[4] Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 870 z późn. zm.).
[5] Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 423 z późn. zm.).
[6] Art. 2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
[7] A. Rzetecka-Gil [w:] Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Komentarz, LEX/el. 2017, art. 4.
[8] Art. 8 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
[9] A. Radzisław [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, (red.) J. Wantoch-Rekowski, Warszawa 2015, art. 20.
[10] Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 21 kwietnia 2010 roku, sygn. akt II UZP 1/10.
[11] P. Kostrzewa [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, LEX/el. 2014, art. 22.
[12] E. Darmorost [w:] Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Komentarz, Warszawa 2012, art. 25.
[13] I. Jędrasik-Jankowska [w:] Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Omówienie [w:] Prawo socjalne, Warszawa 2001, art. 32.
DARMOWY KURS I SZKOLENIE ONLINE PRAWO PRACY 2021
Przy okazji zapraszamy na darmowy kurs (szkolenie) online z prawa pracy 2021 prowadzony przez nas tutaj.