Wstęp
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest trzecim z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa spadkowego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z prawa spadkowego można wykupić tutaj po bezpłatnej rejestracji: www.prawodlaciebie.elms.pl . Kurs prawo spadkowe – testament. Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z testamentem.
Testament – cechy i nieważność. Kurs prawo spadkowe
Przede wszystkim, wskazania wymaga to, czym w zasadzie jest testament, jakie są jego rodzaje i jakie wymogi w stosunku do niego przewiduje ustawa. Testament ma charakter dokumentu prywatnego i stanowi jedynie dowód tego, że osoba, która go podpisała złożyła zawarte w nim oświadczenie. Testament jest czynnością prawną. W prawie polskim nie jest w szczególności dopuszczalne zawarcie tzw. umowy dziedziczenia. Przepisy szczególne dopuszczają jednak możliwość pozatestamentowego dokonania pewnych dyspozycji na wypadek śmierci określonymi składnikami majątku spadkodawcy. Występuje to np. w zakresie umowy ubezpieczenia. Testament jest dodatkowa czynnością prawną jednostronną, nieskierowaną do określonego adresata, o charakterze ściśle osobistym[1].
Spadkodawca w tym zakresie korzysta z zasady swobody testowania, co oznacza, że może dowolnie w testamencie rozporządzać spadkiem po sobie. Jednak odpowiednie ograniczenia w tym zakresie przewiduje ustawa np. w ramach instytucji zachowku, o czym będzie mowa później. Testament nabiera mocy prawnej dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy, a skutki prawne wywołuje jedynie ważnie sporządzony testament. Jeśli chodzi zaś o jego wykładnię, to testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jeśli zaś nie jest to możliwe, to trzeba dokonywać takiej wykładni, która przyczyni się do utrzymania rozrządzenia spadkodawcy w mocy.
Zasadą w polskim systemie prawnym jest, że rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Oznacza, ze nie jest możliwe dokonanie przekazania swojego majątku po śmierci w ramach innej czynności albo innego aktu prawnego. Można wskazać jednak na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2018 roku, zgodnie z którym ,,Jeżeli z treści oświadczenia ostatniej woli spadkobiercy wynika, że stanowi ono rozrządzenie majątkiem określonej osoby na wypadek śmierci, to jest testamentem w rozumieniu art. 941 i nast. k.c. i nie ma znaczenia opatrzenie takiego dokumentu tytułem – decyzja dot. podziału mienia”[2]. Nie istnieją także tzw. testamenty wspólne np. małżonków, gdyż testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.
Odwołanie testamentu
Zgodnie zaś z art. 943 Kodeksu cywilnego[3], spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność. W zakresie pierwszego z tych warunków trzeba wskazać, że jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, to ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Natomiast zniszczenie testamentu może nastąpić w szczególności przez jego podarcie, spalenie lub pocięcie. W celu pozbawienia testamentu cech, od których zależy jego ważność, spadkodawca może np. zamazać albo oderwać podpis[4]. Odwołanie testamentu może nastąpić również w ten sposób, że spadkodawca dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Spadkodawca nie może, w drodze testamentu lub innej czynności prawnej, zrzec się prawa do odwołania testamentu ani zobowiązać się do jego nieodwoływania.
Ważność testamentu
Do sporządzenia ważnego testamentu konieczne jest spełnienie odpowiednich warunków:
- Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
- Testament ma charakter osobisty – zatem testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.
- Nie mogą zachodzić przesłanki określone w art. 945 Kodeksu cywilnego.
Zgodnie ze wspomnianym przepisem, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – np. w razie choroby psychicznej.
- Pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
- Pod wpływem groźby.
Testamenty sporządzone w którymkolwiek wskazanych wcześniej warunków (dotyczących błędów oświadczeń woli) pozostają nieważne. PRZYKŁAD – Spadkodawca sporządził swój testament pozostając pod wpływem groźby swojego syna, że jeśli nie przekaże mu większości swojego majątku, to wówczas coś złego stanie się jego nowej partnerce, z którą mieszka po śmierci byłej żony. Na nieważność takiego testamentu w postępowaniu sądowym może powołać się osoba mająca w tym interes. Na nieważność testamentu z tych przyczyn nie można się jednak powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Rodzaje testamentów – testamenty zwykłe. Kurs prawo spadkowe
Testament może występować w praktyce w różnych formach. Testamenty występują w formie zwykłej albo szczególnej. Testamenty zwykłe mogą występować w trzech rodzajach – holograficznym, notarialnym oraz allograficznym. Pierwszy z nich, czyli testament holograficzny (własnoręczny) polega na tym, że spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to najprostsza i często występująca forma testamentu. Ta forma testamentu jest dostępna dla osób umiejących i mogących czytać i pisać, nie wymaga ona obecności świadków. Konieczne jest pismo ręczne (nie można napisać i wydrukować go na komputerze i podpisać), ważny jest także podpis i data.
Związane jest to z tym, że sfałszowanie bowiem całego pisma jest znacznie trudniejsze niż sfałszowanie samego podpisu[5]. W przypadku tego testamentu brak daty nie pociąga za sobą jednak nieważności testamentu własnoręcznego. Następuje to jednak jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Testament może wyglądać np., w ten sposób, że: ,,Ja, niżej podpisany, Adam K., oświadczam, że na wypadek mojej śmierci, w pełni świadomy dokonywanych czynności, powołuję do spadku po mnie moją żonę, Annę K. i syna, Tomasza K., w części po 1/2”. Można dodać także informacje dotyczące tego, co wchodzi w skład majątku spadkodawcy oraz ewentualne zapisy czynione na rzecz innych osób, a także postanowienia dotyczące przyrostu czy też podstawienia.
Testament notarialny
Drugą ze wskazanych form testamentu jest testament notarialny. W tym przypadku testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego, a sporządzenie woli spadkodawcy wymagać będzie wizyty u notariusza. Zajmie się on wszystkimi formalnościami, jednakże będzie wiązało się to z większymi kosztami.
Testament allograficzny
Trzecim z omawianych rodzajów jest testament allograficzny. Zgodnie z art. 951 § 1 KC, spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie. Następuje to wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Ten rodzaj testamentu wymaga zatem obecności dodatkowych osób oprócz samego spadkodawcy. Aby być świadkiem takiego testamentu, konieczne jest spełnienie także odpowiednich warunków, o których powiemy później.
W takim przypadku oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, a taki protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Następnie protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków[6]. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, to należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. Ustawa w tym zakresie przewiduje jednak jeden wyjątek – osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w ten sposób.
Testamenty szczególne. Kurs prawo spadkowe
Drugim z omawianych rodzajów testamentów są testamenty szczególne. Wśród nich wyróżnia się także 3 formy – testament ustny, podróżny oraz wojskowy. Testamenty szczególne charakteryzują się tym, że możliwość ich sporządzenia uzależniona jest od wystąpienia szczególnych okoliczności wskazanych wyraźnie w Kodeksie cywilnym, a ich moc prawna jest ograniczona w czasie. Pierwszym z omawianych jest testament ustny.
Wystepuje on jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Wówczas spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. W tym przypadku wymagana jest liczba aż trzech świadków. Do przykładów, gdzie możliwe jest zastosowanie tego testamentu ustnego, zalicza się m.in. obawę rychłej śmierci, działania wojenne, klęskę żywiołową albo epidemię.
Warto wskazać także na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2020 roku, według którego: ,,Stan obawy rychłej śmierci powinien spełniać zarówno przesłankę obiektywną, jak i przesłankę subiektywną. W judykaturze podkreśla się, że przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna (zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu), która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, przy uwzględnieniu indywidualnych właściwości organizmu spadkodawcy, może być przyczyną jego bliskiej śmierci. Nie można bowiem całkowicie pomijać „przeczucia śmierci”, mimo że nie można go w pełni racjonalnie wyjaśnić. Obawa rychłej śmierci zachodzi także wówczas, jeżeli po sporządzeniu testamentu okazało się, że okoliczności uzasadniające przekonanie spadkodawcy o jego bliskiej śmierci w rzeczywistości nie zachodziły. Obawa ta musi istnieć w chwili sporządzania testamentu”[7].
Wówczas w kwestii testamentu ustnego jego treść może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Następuje to z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Jeśli nie dojdzie do takiego potwierdzenia testamentu, to treść testamentu w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, to sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Testament podróżny
Drugim z omawianych jest tzw. testament podróżny. W przypadku tego testamentu podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą. Następuje to w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Pojęcie polskiego statku morskiego określa Kodeks morski, a polskiego statku powietrznego ustawa Prawo lotnicze. W świetle tegoż przepisu nie ma żadnej możliwości sporządzenia testamentu we wskazanej formie w czasie podróży innymi środkami transportu – np. statkiem lądowym.
Wówczas dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy. Po tym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, to należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy[8]. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, to można sporządzić testament ustny.
Natomiast trzecim z omawianych rodzajów jest testament wojskowy. Szczególną formę testamentów wojskowych określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości. Ponadto, jak zostało wcześniej wskazane, testamenty szczególne mają ograniczony czasowo charakter. Testament szczególny traci bowiem moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.
Przepisy wspólne dla testamentów zwykłych i szczególnych
Ustawa przewiduje także kilka przepisów, które stosuje się odpowiednio zarówno do testamentów zwykłych, jak i szczególnych. Dotyczą one między innymi warunków, jakie muszą spełnić określone osoby, aby zostać świadkami w razie spisywania testamentu. W Polsce nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:
- kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych,
- niewidomy, głuchy lub niemy,
- kto nie może czytać i pisać,
- kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,
- skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Warto pamiętać także o tym, że nie jest istotna okoliczność, czy testator daną osobę zaprosił lub przywołał specjalnie w charakterze świadka. Może nim być także osoba, która przypadkowo przebywała w domu testatora[9]. Nie będzie natomiast świadkiem osoba, do której spadkodawca swego oświadczenia nie kierował (spadkobierca pozostający na uboczu itp.). Świadkiem testamentu może być jedynie osoba fizyczna.
Ustawa przewiduje także tzw. względną niezdolność do bycia świadkiem testamentu. Polega to na tym, że nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Krąg osób mogących być świadkami jest zatem okrojony. Jeśli zaś już dojdzie do sytuacji, w której świadkiem była jedna tych osób, to nieważne jest tylko dane postanowienie. Jest to te postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia.
Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, to wtedy nieważny jest cały testament. Wreszcie, testament sporządzony z naruszeniem tych przepisów jest nieważny, chyba że przepisy te stanowią inaczej.
Powołanie spadkobiercy – podstawienie i przyrost. Kurs prawo spadkowe
Nadto, trzeba także wskazać, ze w ramach testamentu spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Testator ma w tym zakresie dowolność. W praktyce istnieje także domniemanie równych udziałów. Jeżeli bowiem spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, to dziedziczą oni w częściach równych. Natomiast jeśli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, to osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę. Poczytuje się go jednak za spadkobiercę powołanego do całego spadku. O zapisie oraz zapisobiercach powiemy w kolejnych odcinkach kursu.
Przy testamencie istnieje również zakaz dołączania warunku i terminu. Zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest wówczas za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, to powołanie spadkobiercy jest nieważne. Jeśli zaś osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, to spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy zwykłe, polecenia i inne rozrządzenia spadkodawcy[10].
Wreszcie, warto także wspomnieć o dwóch instytucjach takich jak podstawienie oraz przyrost. Podstawienie pozwala spadkodawcy na elastyczne ukształtowanie porządku dziedziczenia testamentowego, przy uwzględnieniu okoliczności, które mogą nastąpić po sporządzeniu testamentu. Dzieli się ono na podstawienie testamentowe zwykłe oraz powiernicze. Podstawienie zwykłe (pospolite) następuje wtedy, gdy spadkodawca wskazuje jakąś osobę jako dochodzącą do dziedziczenia, gdyby powołany jako pierwszy nie chciał lub nie mógł dziedziczyć. Może to być np. wówczas gdy osoba odrzuci spadek albo zrzeknie się dziedziczenia. Podstawienie jest warunkowym powołaniem spadkobiercy, a decyzja w tym zakresie należy do spadkodawcy. Spadkodawca może ograniczyć podstawienie tylko do jednej lub niektórych spośród wymienionych sytuacji.
Podstawienie powiernicze i przyrost
Natomiast podstawienie powiernicze polega na tym, że spadkodawca w testamencie przewiduje postanowienie, w którym zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie. Postanowienie to ma ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku tylko na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, to powołanie spadkobiercy jest nieważne[11]. Reasumując zatem, podstawienie te sprowadza się do tego, że spadkodawca rozrządza na wypadek śmierci nie tylko własnym majątkiem, lecz także majątkiem swego spadkobiercy.
Czym innym jest jeszcze przyrost. Dotyczy sytuacji, gdy spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą. Wówczas przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (np. po 1/3). Dla jego zastosowania wymagane jest powołanie kilku spadkobierców testamentowych i konieczny jest brak innej woli spadkobiercy w tym zakresie, aby mógł być zastosowany.
Kazus
Na koniec wskażemy jeszcze na krótki kazus. Adam będący przyszłym spadkodawcą chciałby sporządzić testament własnoręczny, w którym większość swojego majątku przekaże na rzecz dwójki swoich dzieci. W tym celu własnoręcznie napisał testament, jednak ma dylemat czy musi podpisać go pełnym imieniem i nazwiskiem czy wystarczy np. tylko parafka. Co w tym przypadku powinien zrobić? Odpowiedź – Jak wskazuje się w doktrynie, podpis pod testamentem w zasadzie powinien składać się z imienia i nazwiska. Jednakże można ograniczyć się tylko do nazwiska, jeśli nie będzie wątpliwości co do osoby spadkodawcy. Nie mogą to być natomiast inicjały czy też tylko parafa. W tym kazusie Adam powinien zatem, ażeby być pewny, że testament będzie ważny i skuteczny, podpisać się pod nim własnoręcznie imieniem oraz nazwiskiem.
[1] J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, (red.) P. Nazaruk, LEX/el. 2021, art. 941.
[2] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2018 roku, sygn. akt I CSK 177/17, LEX nr 2457998.
[3] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).
[4] B. Kucia [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), (red.) M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 946.
[5] E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, (red.) J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 949.
[6] https://www.infor.pl/prawo/spadki/testament/312507,Testament-allograficzny.html (dostęp online 11.08.2021).
[7] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2020 roku, sygn. akt V CSK 531/18, LEX nr 3076401.
[8] Art. 953 Kodeksu cywilnego.
[9] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2000 roku, sygn. akt V CKN 67/00, LEX nr 52581.
[10] Art. 967 § 1 Kodeksu cywilnego.
[11] P. Bednarczyk, Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, Kraków 2014, s. 23.