Wstęp – dziedziczenie ustawowe
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest drugim z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa spadkowego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z prawa spadkowego można wykupić tutaj: https://prawodlaciebie.elms.pl/s/kurs-prawo-spadkowe.html . Kurs prawo spadkowe. Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z dziedziczeniem ustawowym w polskim porządku prawnym.
Dziedziczenie ustawowe – I i II grupa
Tak jak wskazaliśmy wcześniej, dziedziczenie może odbywać się na drodze ustawowej albo w drodze testamentu. Zasadą jest, że testament ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, jednak przy jego braku spadkobiercy dziedziczną zgodnie z zasadami ustawowymi, określonymi na gruncie Kodeksu cywilnego[1]. Ustawa wyróżnia tzw. pięć grup powołanych do dziedziczenia. Zasadą jest także, że następstwa prawnego po zmarłym można dowodzić poprzez postępowanie sądowe (postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku) lub przez sporządzony przez notariusza akt poświadczenia dziedziczenia.
W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Do pierwszej grupy spadkowej należą zatem dzieci oraz małżonek. Jednakże trzeba pamiętać przy tym o tym, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta (1/4) całości spadku. Przykład – zmarły X miał w chwili śmierci żonę oraz trójkę dzieci. Po jego śmierci dziedziczyć zatem będą żona X oraz trójka jego dzieci, każdy po ¼ spadku. Gdyby dzieci było zaś czworo, to matka i tak dziedziczyłaby ¼ spadku, natomiast każde z czwórki dzieci po 3/16 spadku.
W kontekście małżonka zmarłego warto także wspomnieć o tzw. zapisie naddziałowym. Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, może bowiem żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Uprawnienie powyższe nie przysługuje jednak małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy. Dodatkowo, małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Jest to swoista ochrona małżonka, który może zadecydować o tym, żeby drugi małżonek nie dziedziczył po nim w drodze ustawy. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu.
Uznanie tego, że dana osoba jest dzieckiem spadkodawcy funkcjonuje na podstawie aktu urodzenia danego dziecka. Natomiast w prawie spadkowym wszelkie dzieci traktowane są jednakowo, bez znaczenia czy są one z małżeństwa czy też spoza niego. Na równi z dziećmi spadkodawcy dziedziczą przysposobieni[2]. Natomiast to, że dana osoba jest małżonkiem zmarłego wynika z aktu małżeństwa. Z kręgu spadkobierców ustawowych wyklucza małżonka zapadłe przed śmiercią spadkodawcy prawomocne orzeczenie rozwodu, separacji, ustalenia nieistnienia małżeństwa albo jego unieważnienia. Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się bowiem do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Dodatkowo, trzeba także wskazać, że jeżeli dziecko albo jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. Jeśli zatem syn zmarłego nie dożyje otwarcia spadku jego ojca, to udział, który by mu przypadał, będzie przypadał jego dzieciom w częściach równych (o ile takie są).
Ponadto, w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Do dziedziczenia z tej grupy ustawowej dochodzi zatem, kiedy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych (dzieci). Do tzw. drugiej grupy spadkowej należą zatem małżonek i rodzice zmarłego. Małżeństwo wynika z aktu małżeństwa, natomiast więź łącząca zmarłego z jego rodzicami, także z jego aktu urodzenia. Powołanie do spadku z ustawy rodziców spadkodawcy nie zależy od pozostawania przez nich w związku małżeńskim ani przysługiwania im władzy rodzicielskiej nad dzieckiem (spadkodawcą) czy też faktycznego wypełniania obowiązków z zakresu alimentacji i pieczy nad osobą i majątkiem dziecka[3].
Trzeba też wskazać, że udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą (1/4) całości spadku. Jeśli zaś jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Przykład – Zmarły Y nie pozostawił po sobie dzieci ani małżonka, natomiast w chwili jego śmierci w dalszym ciągu żyli jego matka, siostra i brat (ojciec zmarł) W tym przypadku spadek przypadał będzie ojcu w ½, a siostrze i bratu po ¼.
Nadto, jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, to udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę (1/2) spadku. Ustawa przewiduje także kolejne postanowienia, zgodnie z którymi w braku zstępnych i małżonka spadkodawcy – cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Przykład – umiera B niebędący w związku małżeńskim i niemający dzieci. Na podstawie ustawy dziedziczą rodzice B w częściach równych, czyli po 1/2 spadku.
Trzeba jednak pamiętać także o tym, co stanie się w przypadku, jeżeli ma dojść zgodnie ze wskazanymi wcześniej zasadami do dziedziczenia przez rodzeństwo spadkodawcy, a którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych. W takim przypadku udział spadkowy, który przypadałby zmarłemu rodzeństwu zmarłego, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. Przykład – Umiera osoba A niebędąca w związku małżeńskim i niemająca dzieci. Żyje ojciec A. Osoba A miała brata i siostrę. Brat A zmarł wcześniej pozostawiając dwoje dzieci. Na podstawie ustawy ojciec A dziedziczy 1/2 spadku, siostra A dziedziczy 1/4 spadku i dzieci brata dziedziczą po 1/8 spadku[4].
Wreszcie, zgodnie z art. 932 § 6 Kodeksu cywilnego, trzeba także pamiętać o tym, że jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, to udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. Występuje to np. w sytuacji, kiedy zmarły Andrzej w chwili śmierci miał tylko małżonkę Annę i ojca Tomasza, nie żyła zaś jego matka Gertruda, nie miał on rodzeństwa ani dzieci. Wówczas małżonka i ojciec będą dziedziczyli po nim ustawowo po ½ spadku.
Bardzo ważne jest też pamiętanie o tym, że udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. Po drugie, w braku rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to małżonek zmarłego jest jedynym spadkobiercą ustawowym i przypada mu cały spadek[5].
III, IV i V grupa spadkowa
Kolejną, czyli trzecią grupą spadkową są dziadkowie spadkodawcy. Dziedziczą oni jednak dopiero w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, więc w praktyce dochodzi do tego stosunkowo rzadko. Wówczas cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych. Przykład – spadkodawca nie miał żony, nie pozostawił po sobie dzieci, nie miał rodzeństwa, w chwili śmierci nie żyli już jego rodzice, ale żyli czterej dziadkowie. Wówczas będą oni dziedziczyć po zmarłym po ¼ spadku. Co natomiast któreś z dziadków zmarło wcześniej, zanim zmarł wnuk? Wtedy udział w spadku takiego nieżyjącego już dziadka “przechodzi” na potomków tego dziadka (jego zstępnych). Jeśli dziadek nie miał potomków, to jego część przypada po równo pozostałym dziadkom[6].
Do czwartej grupy spadkowej należą natomiast dzieci małżonka spadkodawcy, czyli tzw. pasierbowie. W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Rozszerzając krąg spadkobierców ustawowych o dzieci małżonka spadkodawcy, wskazywano, że uzasadnieniem takiej regulacji jest bliska więź, jaka powstaje między małżonkiem a dziećmi drugiego małżonka[7]. Dodatkowym warunkiem dziedziczenia przez pasierba jest to, aby pasierb był sierotą w chwili śmierci spadkodawcy[8].
W końcu, ostatnią piątą grupą spadkową są gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli zaś ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, to spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Podsumowując, do dziedziczenia ustawowego dochodzi zatem w takiej kolejności: do dziedziczenia w następującej kolejności: 1) małżonek i zstępni spadkodawcy; 2) małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy; 3) dziadkowie spadkodawcy; 4) dzieci małżonka spadkodawcy; 5) gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy i Skarb Państwa. Trzeba także wskazać na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2009 roku, zgodnie z którym ,,Jeżeli spadkodawca nie pozostawia ważnego testamentu i dochodzi do stwierdzenia nabycia spadku na mocy ustawy, to w postępowaniu sądowym o dział spadku należy mieć na uwadze okoliczności wskazujące na rzeczywistą wolę spadkodawcy, jednak w takim stopniu, w jakim możliwe jest rozsądne i sprawiedliwe wobec wszystkich osób powołanych do spadku dokonanie tego działu”[9].
Przysposobieni i uprawnienia dziadków
Odpowiednie uregulowania odnoszą się także do osób przysposobionych. Według art. 936 § 1 KC, przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jakby był dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jakby przysposabiający był rodzicem przysposobionego. Przysposobienie pełne (adopcja pełna) powoduje zatem, że pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym powstaje taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi.
Odpowiednie uregulowania dotyczą także przysposobienia niepełnego, zawarte na gruncie art. 937 Kodeksu cywilnego. Można wskazać także na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2019 roku, zgodnie z którym ,,Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. To chwila śmierci spadkodawcy decyduje zatem o tym, kto jest spadkobiercą. Skutki przysposobienia następują z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o przysposobieniu. Zgodnie z art. 121 § 3 kro do skutków tych należy ustanie praw i obowiązków przysposobionego wynikających z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również praw i obowiązków tych krewnych względem niego. W konsekwencji, zasady dziedziczenia określone w art. 936 k.c. znajdą zastosowanie, jeżeli w chwili otwarcia spadku istniało prawomocne orzeczenie o przysposobieniu”[10].
Na koniec warto wspomnieć także o odpowiednich uprawnieniach dziadków względem spadkodawcy. Dziadkowie spadkodawcy, którzy znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może jednak uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej (1/4) części swojego udziału spadkowego[11].
Na koniec wskażemy jeszcze na krótki kazus. Spadkodawca C nie posiadał dzieci, a w chwili jego śmierci żyła jego żona, matka, brat i siostra (ojciec zmarł). Jak w tym przypadku będą oni dziedziczyć z ustawy? Odpowiedź – Dziedziczyć po C będą jego żona (1/2 spadku), matka (1/4) spadku oraz brat i siostra, którzy niejako ,,podzielą” się udziałem, który przypadałby ojcu zmarłego spadkodawcy, czyli otrzymają oni po 1/8 spadku.
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).
[2] J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, (red.) P. Nazaruk, LEX/el. 2021, art. 931.
[3] B. Kucia [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), (red.) M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 932, art. 933.
[4] https://www.infor.pl/prawo/spadki/zasady-dziedziczenia/2903444,Dziedziczenie-ustawowe-kto-dziedziczy-po-zmarlym.html (dostęp online 06.08.2021).
[5] L. Kaltenbek, W. Żurek, Prawo spadkowe, Warszawa 2016, s. 36.
[6] Art. 934 § 2 i 3 Kodeksu cywilnego.
[7] E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, (red.) J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 934(1).
[8] https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-dziedziczenie-ustawowe-kto-dostaje-spadek-gdy-nie-ma-testamentu (dostęp online 06.08.2021).
[9] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2009 roku, sygn. akt II CSK 243/09, LEX nr 564969.
[10] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2019 roku, sygn. akt I NSNc 3/19, LEX nr 2671026.
[11] Art. 938 Kodeksu cywilnego.