Kurs prawo rodzinne #3 – Rozwód i separacja (gość: Katarzyna Zimolzak)

Wstęp

Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest trzecim z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa rodzinnego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z prawa rodzinnego można wykupić tutaj: www.prawodlaciebie.elms.pl

Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z rozwodem i separacją w polskim porządku prawnym. Gościnnie w tym odcinku doradca podatkowy – Katarzyna Zimolzak.

Ustanie małżeństwa

Przede wszystkim, trzeba wskazać, że ustanie małżeństwa może nastąpić w polskim porządku prawnym na kilka różnych sposobów. Może to nastąpić w drodze np. śmierci jednego z małżonków czy też w drodze rozwodu. Kwestie związane z ustaniem małżeństwa uregulowane są na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Po pierwsze, jeden z małżonków może być uznany za zmarłego. Polega to na tym, że w razie uznania jednego z małżonków za zmarłego domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu tego małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci. Jak bowiem wiadomo, śmierć jednego z małżonków powoduje oczywiście rozwiązanie danego małżeństwa.

Dodatkowe regulacje w tym zakresie przewidziane są w art. 55 § 2 KRO, zgdonie z którym jeżeli po uznaniu jednego z małżonków za zmarłego drugi małżonek zawarł nowy związek małżeński, to związek ten nie może być unieważniony z tego powodu, że małżonek uznany za zmarłego żyje albo że jego śmierć nastąpiła w innej chwili aniżeli chwila oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Rozwiązania tego jednak nie stosuje się, jeżeli w chwili zawarcia nowego związku małżeńskiego strony wiedziały, że małżonek uznany za zmarłego pozostaje przy życiu[1].

Rozwód

Największe znaczenie na gruncie niniejszego odcinka posiadają jednak kwestie związane z ustaniem małżeństwa przez rozwód. Rozwód może być orzeczony tylko przez sąd i musi to nastąpić z ważnych powodów – tj. z uwagi na 2 przesłanki – czyli trwały i zupełny rozkład pożycia. Zażądać tego przed sądem może każdy z małżonków.

Aby doszło do spełnienia pierwszej z przesłanek, czyli trwałości rozkładu pożycia, wymagane jest, by rozkład ten był nieodwracalny, ostateczny. Związane jest to z tym, że w ocenie sądu nie będzie możliwy powrót do wspólnego pożycia przez małżonków. Problematyczne w praktyce okazują się sytuacje, kiedy to wskazany rozkład występuje stosunkowo krótko – np. od kilku tygodni i być może korzystne dla ratowania małżeństwa byłoby np. udanie się na terapie małżeńską. Nie ma w przepisach ani orzecznictwie obecnie jednoznacznego określenia tego, o jakim okresie należy mówić, aby rozkład pożycia był trwały, jednak im dłuższy jest to czas, tym większe są szanse spełnienia tej przesłanki orzeczenia rozwodu.

Druga ze wskazanych przesłanek to zupełny rozkład pożycia. Ustalając zupełność, należy badać jego zasięg, obszar, natomiast ocena trwałości wiąże się z jego intensywnością, głębokością. W tym przypadku musi dojść do zerwania wszystkich trzech więzi łączących małżonków, tj. więzi gospodarczej, duchowej oraz fizycznej[2]. Więź duchową (uczuciową) określa się zazwyczaj jako zespół wzajemnych uczuć miłości i przywiązania, których dalszymi skutkami są szacunek, zaufanie, szczerość, lojalność, wyrozumiałość, respektowanie osobistych cech małżonka. Do ich zerwania nachodzi najczęściej, kiedy małżonkowie nie darzą się już uczuciem, miłość wygasa, a małżonkowie przestają sobie ufać czy też się szanować.

Pożycie małżeńskie w dziedzinie gospodarczej znajduje wyraz zwłaszcza w prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, w zamieszkiwaniu razem, niekiedy w prowadzeniu wspólnej działalności zarobkowej lub gospodarczej. Do jej zerwania dochodzi gdy strony przestają mieszkać z sobą, nie posiadają już wspólnych finansów. Natomiast ostania, czyli więź fizyczna, związana jest z kontaktami fizycznymi (seksualnymi) pomiędzy małżonkami.

Wskazywał na to także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 października 1999 roku, zgodnie z którym: ,,Wspólne pożycie w rozumieniu art. 23 k.r.o. polega na duchowej, fizycznej oraz gospodarczej więzi małżonków, stanowiącej cel małżeństwa i umożliwiającej realizację jego podstawowych zadań. Rozkład pożycia jest procesem rozciągniętym w czasie, a nie zdarzeniem jednorazowym jest zupełny dopiero wtedy, gdy uległy zerwaniu wszystkie wymienione więzi łączące małżonków”[3].

W praktyce istnieją także negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu. Związane jest to z tym, że mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli:

• wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
• albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,
• albo gdy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia.

W pierwszej sytuacji w stosunku do małoletnich dzieci należy bowiem rozważyć to, czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, czy nie doprowadzi to do zaspokajania potrzeb materialnych i moralnych w mniejszym stopniu niż obecnie albo czy orzeczenie rozwodu nie pogłębi konfliktu co do wychowywania dzieci. Natomiast sprzeczność z zasadami współżycia społecznego może powodować udzielenie rozwodu, gdy jedno z małżonków jest np. nieuleczalnie chore, wymaga opieki materialnej i moralnej współmałżonka, a rozwód stanowiłby dla niego rażącą krzywdę oraz inne przypadki[4]. Ostatnia z wymienionych sytuacji to żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia – w tym wypadku jednak rozwód może być orzeczony, jeżeli drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Wyrok rozwodowy

W toku postępowania sądowego o rozwód dochodzi do wydania w tym zakresie odpowiedniego orzeczenia przez sąd – czyli wyroku rozwodowego. Najważniejszym elementem takiego wyroku jest ten punkt, w którym sąd orzeka o winie w rozkładzie pożycia. Sąd wskazuje bowiem czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Orzekając o winie, sąd może uznać winę obojga małżonków, uznać brak winy obojga małżonków albo uznać winę jednego z małżonków. Orzeczenie o winie następuje w sentencji wyroku, przy czym sąd nie określa tu stopnia zawinienia. Jednak w uzasadnieniu wyroku sąd może dokonać ustaleń, w jakim zakresie małżonek lub współmałżonkowie są winni rozkładu pożycia[5]. Przy orzekaniu winy jednego z małżonków przyczyną może być np. zdrada.

Trzeba jednak pamiętać, iż na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Zgoda ta musi istnieć w chwili wyrokowania i może być przez każdą ze stron cofnięta nawet w postępowaniu odwoławczym[6].

Oprócz tego, w  wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o:

1. władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków (sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia, albo też pozbawić go władzy rodzicielskiej)
2. miejscem pobytu małoletniego dziecka stron (zwykle każdorazowe miejsce pobytu jednego z małżonków),
3. kontaktach rodziców z dzieckiem (na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem),
4. orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka (alimenty),

Oprócz tego, wyrok rozwodowy może zawierać także inne elementy – w zależności od pozwu regulować kwestie związane z zabezpieczeniem miejsca pobytu, zabezpieczeniem alimentów, kosztami postępowania, eksmisją, a nawet podziałem majątku (jeżeli nie spowoduje to zwłoki w postępowaniu). Trzeba przy tym także pamiętać, że sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Przy orzekaniu sąd bierze pod uwagę także to, że rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia[7].

Nadto, jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (np. do wyłącznego korzystania z 1 pokoju przez jednego z małżonków, do wyłącznego korzystania z 2 pokoju przez drugiego małżonka i wspólnym korzystaniu z pozostałych części – np. łazienki, kuchni, przedpokoju). W wyroku może być orzeczona także tzw. opieka naprzemienna nad dzieckiem.

W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Wreszcie, orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Skutki rozwodu

Orzeczenie rozwodu wiąże się także z określonymi skutkami. Przede wszystkim dochodzi do ustania ustroju majątkowego oraz ustania obowiązku wzajemnej pomocy finansowej małżonków, powstaje możliwość żądania podziału majątku wspólnego, rozstrzygnięciu o mieszkaniu małżonków czy też ewentualnie żądanie alimentów na byłego małżonka. Po orzeczeniu można zawrzeć ponownie związek małżeński, małżonkowie nie dziedziczą po sobie ustawowo, brak jest także prawnego domniemania, że dziecko pochodzi z małżeństwa, jeżeli urodziło się po upływie 300 dni od dnia orzeczenia rozwodu[8].

Po rozwodzie możliwy jest także powrót do poprzedniego nazwiska. Zgodnie z art. 59 KRO, w ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.

Uprawnienie te  ma charakter kształtujący i ściśle osobisty. Sąd ani żaden organ nie może zmusić rozwiedzionego małżonka, aby przysługujące mu uprawnienie zrealizował. Wina w spowodowaniu rozkładu pożycia, który doprowadził do orzeczenia rozwodu, lub rażąco naganny sposób prowadzenia się byłego małżonka pozostają bez wpływu na te uprawnienia. Skorzystanie z wymienionego uprawnienia nie podlega kontroli ze strony przyjmującego[9].

Poza tym, orzeczenie rozwodu może skutkować także alimentami na rzecz byłego małżonka. Obowiązek alimentacyjny w tym zakresie może mieć dwojaki charakter – zwykły albo rozszerzony. Obowiązek zwykły związany jest z tym, że małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Natomiast rozszerzony obowiązek alimentacyjny polega na tym, że jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.

Można w tym zakresie wskazać na wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 13 listopada 2019 roku, według którego: ,,Ewentualne zastosowanie przepisu art. 60 § 2 k.r.o. wymaga uprzednich ustaleń faktycznych określających sytuację małżonka niewinnego i to powstałą w następstwie orzeczenia rozwodu, a nadto ustalenia hipotetycznej sytuacji, w jakiej znajdowałby się tenże niewinny małżonek, gdyby rozwodu nie orzeczono i gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo. W art. 60 § 2 k.r.o. ustawodawca uregulował bowiem tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka ponoszącego wyłączną winę za rozkład pożycia, który nie zależy od tego, czy małżonek niewinny cierpi niedostatek, wystarczające jest pogorszenie sytuacji materialnej wskutek orzeczenia rozwodu”[10].

Ustawa przewiduje w tym zakresie także określone terminy. Co do zasady obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa bowiem w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni[11].

Pozew o rozwód

Co więcej, warto także podkreślić, że samo postępowanie rozwodowe wszczynane jest zaś na skutek wniesienia pozwu o rozwód. W takim pozwie oznacza się miejsce i datę, sąd do którego wnosi się pozew (sąd okręgowy, najczęściej wydział cywilny rodzinny), oznacza się strony – powoda i pozwanego, wraz z ich danymi i danymi ewentualnych pełnomocników, wskazuje się tytuł pisma – np. Pozew o rozwód bez orzekania o winie i petitum pisma. Tam wskazujemy odpowiednie wnioski – tj. o rozwiązanie małżeństwa stron przez rozwód ze wskazaniem winy, wnioski co do władzy rodzicielskiej nad dziećmi, kontaktów, zabezpieczeń, miejsca pobytu dziecka, ewentualne wnioski o eksmisję, uregulowanie korzystania ze wspólnego mieszkania stron, zwrot kosztów postępowania, wnioski dowodowe oraz inne. Wymagane jest także oświadczenie o mediacji, odpowiednie uzasadnienie, opłata pozwu (600 zł), załączniki (w tym odpis pozwu) oraz podpis. Odpis pozwu doręczany jest pozwanemu z zobowiązaniem do wniesienia odpowiedzi na pozew oraz wyznaczane są następnie odpowiednie terminy rozpraw. Szczegółowe kwestie procesowe związane z rozwodem zostały przez nas omówione w kursie z podstaw postępowania cywilnego.

Separacja – gościnnie: Katarzyna Zimolzak

Separacja jest jedną z instytucji prawa rodzinnego, uregulowana w art. 61¹ – 61⁶ Kodeksu rodzinnego i Opiekuńczego. Przede wszystkim należy podkreślić, że pomimo wielu podobieństw, separacja jest mechanizmem odrębnym od rozwodu i wywołuje również inne skutki. Separacja umożliwia uregulowanie kwestii osobistych i majątkowych małżonków, których wspólne pożycie ustało.

Jak wskazuje art. 61¹ § 1 k.r.o., jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację. Słowo „separacja” wywodzi się z języka łacińskiego separatio (tł. rozłączenie, rozdzielenie). Separacja była obecna we wszystkich systemach prawnych obowiązujących na ziemiach polskich w okresie zaborów[12]. Co jednak istotne, separacja orzeczona na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest instytucją prawną i należy ją odróżnić od powszechnie znanej separacji faktycznej. Wywołuje to poważne skutki nie tylko w sferze majątkowej, ale także w sferze władzy rodzicielskiej i kontaktów małoletnimi dziećmi małżonków. Jak wskazuje J. Panowicz-Lipska „istotą separacji jest zniesienie w sformalizowanym postępowaniu sądowym obowiązku wspólnego życia małżonków, bez naruszenia węzła małżeńskiego”[13].

W systemach prawnych separacja występuje w dwóch modelach:

• jako przesłanka konieczna do orzeczenia rozwodu,
• jako niezależna instytucja prawna.

W Polsce przyjęty został drugi model, co oznacza, że możliwe jest orzeczenie rozwodu także bez wcześniejszego orzeczenia separacji.

Przesłanki separacji

Jak zostało już wskazane, zgodnie z art. 61¹ § 1 k.r.o., jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację. Ustawodawca wprowadził zatem jedną przesłankę pozytywną (konieczną) orzeczenia separacji czyli zupełny rozkład pożycia małżonków. Można więc dostrzec różnicę pomiędzy przesłankami do orzeczenia rozwodu, ponieważ w przypadku separacji „odpada” przesłanka trwałości. Nie ma zatem potrzeby wykazywać przed sądem, że  zupełny rozkład pożycia trwa przez dany okres czasu.

Analogiczne jak w przypadku rozwodu, zupełny rozkład pożycia powinien rozciągać się na trzech płaszczyznach:

• uczuciowej (duchowej),
• fizycznej,
• gospodarczej (ekonomicznej).

Dopiero jednoczesny rozkład wszystkich trzech powyższych więzi uzasadnia orzeczenie separacji. Co ważne, orzeczenie separacji (tak jak i rozwodu) nie jest wykluczone, jeżeli między małżonkami pozostaje ograniczona więź gospodarcza (np. w przypadku zamieszkiwania wspólnego domu).

Warto również wskazać, że uregulowaną w art. 61¹ § 1 k.r.o. przesłanka konieczną należy rozumieć jako wymaganie „minimalne”. Jeżeli zatem pomiędzy małżonkami doszło nie tylko do zupełnego rozkładu pożycia, ale także i trwałego – przepisy nie zabraniają orzeczenia w tym wypadku rozwodu.

Pomimo wystąpienia przesłanki pozytywnej, nie w każdej sytuacji orzeczenie separacji będzie dopuszczalne. Wynika do z art. 61¹ § 2 k.r.o. zgodnie z którym, mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Jak wskazuje H. Haak „w odniesieniu do przesłanki negatywnej, dotyczącej dobra dziecka, wskazuje się najogólniej, że ucierpi ono na skutek separacji, gdy w porównaniu z sytuacją dotychczasową, tj. z sytuacją istniejącą w chwili zamknięcia rozprawy, nastąpi pogorszenie sytuacji dzieci małżonków”[14]. Jeżeli chodzi zaś o sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, powyższe było wielokrotnym przedmiotem orzeczeń sądowych. Między innymi, w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1968 r. wskazano, że „oceniając dopuszczalność orzeczenia separacji w świetle zasad współżycia społecznego należy zwrócić uwagę przede wszystkim na te okoliczności, które dotyczą: ewentualnej rażącej krzywdy, którą doznałby pozwany małżonek na skutek orzeczenia separacji, czy też przejawów lekceważenia przez powoda instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych, a także dobra innych dzieci niż wspólne małoletnie dzieci stron[15]”.

Funkcje separacji

Separacja, jako instytucja prawa rodzinnego spełnia określone funkcje. W doktrynie wskazuje się przede wszystkim na:

• funkcję legalizującą (porządkową),
• funkcję restytucyjną.

Funkcja legalizująca polega na uregulowaniu (uporządkowaniu) wszystkich istotnych kwestii osobistych i gospodarczych małżonków. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na treść art. 61³ § 1 k.r.o., przy orzekaniu separacji stosuje się przepisy art. 57 i art. 58. Oznacza to, że ustawodawca wprost odsyła do przepisów regulujących instytucję rozwodu. Zgodnie z art. 58 § 1 k.r.o., w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

Biorąc pod uwagę powyższe, w wyroku orzekającym separację uregulowane zostają następujące kwestie:

1. władza rodzicielska nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków,
2. kontakty rodziców z dzieckiem ,
3. ponoszenia kosztów utrzymania i wychowywania dziecka.

Ponadto, w wyroku orzekającym separację reguluje się także kwestie majątku małżonków. Wynika to z art. 54 k.r.o. na podstawie którego, orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Co jednak istotne, z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.

Można również dostrzec, że przepisy dotyczące separacji wskazują, że stan separacji powinien być co do zasady ograniczony w czasie. Separacja z założenia ma być etapem przejściowym, w którym uregulowane są podstawowe prawa i obowiązki małżonków. Dlatego też, w doktrynie wyróżnia się także funkcję restytucyjną separacji. Uporządkowanie stosunków osobistych i majątkowych może przyczynić się bowiem do wznowienia ich wspólnego życia. W związku z tym, małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa z inną osobą.

Separacja a rozwód

Stosownie do art. 61² § 1 k.r.o., jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenie separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Powyższy przepis rozstrzyga zatem problem tzw. kolizji żądań małżonków. Ustawodawca przyjął, że w takim wypadku pierwszeństwo ma małżonek, który wychodzi z żądaniem „silniejszym”, czyli z rozwodem. Skutki rozwodu są bowiem dalej idące niż w wypadku separacji. Powyższa zasada nie jest      jednak nieograniczona, ponieważ w § 2 ww. przepisu wskazano, że jeżeli orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.

Regulację z art. 61² § 1 k.r.o. należy powiązać z art. 439 Kodeksu postępowania cywilnego. Wedle tego przepisu, powództwo wzajemne o rozwód lub o separację jest niedopuszczalne. Co więcej, w czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód albo o separację. W doktrynie wskazuje się, że celem tej regulacji jest zapewnienie jednakowego traktowania małżonków, a ponadto pozwala uniknąć zarzutu, że separacja stwarza ograniczenie dla żądania rozwodu[16].

Co istotne, art. 193 k.p.c. dopuszcza zmianę powództwa przez żądanie rozwodu separacji zamiast rozwodu i odwrotnie zawsze przez sądem pierwszej instancji. Nie jest jednak dopuszczalne zgłoszenie przez pozwanego w II instancji przeciwstawnych w stosunku do pozwu żądań rozwodu albo separacji. Warto przy tym podkreślić, że Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do wyroku wskazał również, że nie jest wyłączona możliwość zgłoszenia przez pozwanego przed sądem apelacyjnym w sprawie o rozwód żądania rozwodu lub w sprawie o separację żądania separacji[17].

Skutki separacji

Skutki separacji są zbliżone do skutków orzeczenia rozwodu. Nie są jednak takie same, co wynika bezpośrednio z art. 61⁴ k.r.o. Przede wszystkim, stosownie do § 1 ww. przepisu, orzeczenia separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Przede wszystkim, w przypadku orzeczenia separacji:

• małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa,
• jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy.

Należy jednak podkreślić, że powyższe skutki obowiązują jedynie w trakcie trwania separacji. Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji i wówczas z chwilą zniesienia ustają wszystkie powyższe skutki. Przede wszystkim, znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.

Kazus i zadania aktywizujące

W związku z tą tematyką mamy dla Ciebie jeszcze krótki kazus. Powódka chciałaby wnieść pozew o rozwód przeciwko swojemu małżonkowi. Nie mieszkają oni już ze sobą, nie mają wspólnych pieniędzy ani małoletnich dzieci, utrzymują sporadyczne kontakty, nie darzą siebie wzajemnym uczuciem, a ich pożycie cielesne ustało już ponad rok `temu. Czy w tym przypadku istnieją przesłanki do orzeczenia rozwodu? Odpowiedź – Na gruncie zaprezentowanego kazusu wydaje się, że istnieją pozytywne przesłanki orzeczenia rozwodu. Doszło bowiem do zerwania trzech wymaganych więzi – więzi gospodarczej, uczuciowej oraz fizycznej. Nie zachodzą także przesłanki negatywne – strony nie mają małoletnich dzieci, a orzeczenie rozwodu (przynajmniej na gruncie informacji z kazusu) nie wydaje się sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Powódka może zatem wystąpić z pozwem o rozwód do sądu.

Jako nowość w naszych kursach, po raz pierwszy w tym szkoleniu na koniec odcinka wprowadzamy jeszcze zadania aktywizujące. W ramach zadań aktywizujących na koniec tego odcinka przemyśl poniższe pytania, postaraj się wypisać sobie na kartce odpowiedzi na te pytania, a w razie wątpliwości znajdź odpowiedzi w przepisach albo odcinku.

Zadanie 1: Jakie są przesłanki pozytywne i negatywne orzeczenia rozwodu?

Zadanie 2: W jakich przypadkach sąd może orzec separację?

Zadanie 3: Kiedy można żądać alimentów na dziecko i co wówczas należy wykazać przed sądem?

Zadanie 4: O jakich kwestiach sąd może orzekać w wyroku rozwodowym?

Uwaga, dodatkowe zadanie dla chętnych: Przygotuj projekt pozwu o rozwód – w imieniu powódki, z orzeczeniem wyłącznej winy pozwanego, przyjmując, że strony mają jedną małoletnią córkę, wobec której powódka chciałaby ograniczyć władzę rodzicielską pozwanego, ustalić przy niej miejsce pobytu dziecka, ustalić kontakty dziecka z ojcem oraz uzyskać od niego alimenty w wysokości około 1000 zł miesięcznie. Jeśli chcesz, możesz go nam wysłać na kontakt@prawodlaciebie.com.pl – na pewno odpowiemy z krótką informacją o tym, jak Ci poszło.

[1] https://poradnikpracownika.pl/-rozwod-kiedy-mozna-orzec-i-jakie-sa-skutki (dostęp online 30.05.2022).

[2] B. Wartenberg-Kempka [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.) M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021, art. 56.

[3] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1999 roku, sygn. akt III CKN 386/98, LEX nr 1217913.

[4] G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2019, art. 56.

[5] A. Olejniczak [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.) H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, art. 57.

[6] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 marca 2013 roku, sygn. akt I ACa 148/13, LEX nr 1458952.

[7] Art. 58 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

[8] http://separacja.pl/skutki-rozwodu.html (dostęp online 30.05.2022).

[9] B. Czech [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.) K. Piasecki, Warszawa 2011, art. 59.

[10] Wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 13 listopada 2019 roku, sygn. akt VI RCa 204/19, LEX nr 2750263.

[11] R. Dubowski, Materialnoprawne przesłanki rozwodu – analiza krytyczna i postulaty de lege ferenda, Józefów 2017, s. 42.

[12] M. Habdas [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, Warszawa 2021, art. 61(1).

[13]  J. Panowicz-Lipska, w: System PrPryw, t. 11, 2014, s. 877, Nb 3).

[14] H. Haak, Separacja, MoP 2000, Nr 4, s. 214.

[15] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1968 r., sygn. akt III CZP 70/66.

[16] B. Czech, (w): Piasecki, Komentarz KRO, 2011, art. 61², Nb 3.

[17] Uchwała z dnia 22 czerwca 2005 r., sygn. akt III CZP 23/05.