Wstęp
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest drugim z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa rodzinnego w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z prawa rodzinnego można wykupić tutaj: www.prawodlaciebie.elms.pl
Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z małżeńskimi i umownymi ustrojami majątkowymi w polskim porządku prawnym. Gościnnie w tym odcinku z pisaniem scenariusza pomogli mi studenci z SKN prawa rodzinnego z UWM.
Małżeńskie ustroje majątkowe
Z istotą małżeństwa wiąże się wiele praw oraz obowiązków, jak wskazywaliśmy w poprzednim odcinku. Niezwykle istotne z punktu widzenia małżeństwa są także ustroje majątkowe, jakie mogą zostać przyjęte przez małżonków po zawarciu przez nich małżeństwa. Ustroje majątkowe małżeńskie dotyczą stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami w zakresie ich wzajemnej sytuacji finansowej. Co do zasady istnieją ich trzy główne rodzaje – czyli ustawowy ustrój wspólności majątkowej (który jest zasadą), ustroje umowne oraz przymusowy ustrój majątkowy. Ustrój ustawowy obowiązuje, jeśli małżonkowie, ani przed zawarciem małżeństwa, ani później nie zawarli majątkowej umowy tzw. intercyzy[1]. Źródłem ustrojowego stosunku majątkowego może być ustawa, umowa oraz orzeczenie sądu lub przepis prawa w przypadku ustroju przymusowego.
Wspólność majątkowa małżeńska obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich i stanowi to tzw. ich majątek wspólny. Każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą natomiast do majątku osobistego każdego z małżonków. W praktyce istnieją zatem trzy majątki – wspólny, osobisty męża i osobisty żony.
Majątek wspólny i osobisty małżonków
Według zaś art. 31 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, do majątku wspólnego należą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
- kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
Można w tym zakresie wskazać np. na wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 marca 2018 roku, według którego: ,,W przypadku nabycia nieruchomości przez małżonków pozostających w majątkowej wspólności małżeńskiej przewidzianej w art. 31 k.r.o. nie ma możliwości określenia tego, w jakich częściach nastąpiło nabycie nieruchomości, Nie jest możliwe nabycie nieruchomości w określonym udziale przez małżonków pozostających we wspólności majątkowej małżeńskiej i działających jednocześnie, co wynika z istoty wspólności małżeńskiej”[2].
Inne elementy należą natomiast do majątku osobistego małżonków. Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Oddzielne uregulowania dotyczą natomiast przedmiotów zwykłego urządzenia domowego. Takie przedmioty służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił[3]. Należą do nich między innymi meble, dywany, wyposażenie kuchni itp[4].
Zarząd majątkiem wspólnym
Trzeba także wskazać, że w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Małżonkowie mogą jednak sprawować nad tym majątkiem odpowiedni zarząd. Zasadą jest, iż oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Każdy z tych małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej. Wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku. Wyjątkiem jest sytuacja, w której przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej małżonek ten zarządza samodzielnie.
Wobec czynności dokonywanych przez jednego z małżonków wobec majątku wspólnego, drugi z małżonków może także wnieść sprzeciw. Wyjątkiem są tutaj jednak czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzające do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanej w ramach działalności zarobkowej. Taki sprzeciw jest skuteczny wobec osoby trzeciej, jeżeli mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej. Takie rozwiązanie ma zapewnić małżonkowi poczucie prawnego zabezpieczenia przed nielojalnymi, lekkomyślnymi i niegospodarnymi zachowaniami partnera oraz umożliwić pozasądowe i prewencyjne działanie, zanim zostałaby uruchomiona procedura zmierzająca do pozbawienia małżonka prawa zarządu majątkiem wspólnym[5].
Niektóre czynności przy zarządzie majątkiem wspólnym wymagają także zgody drugiego małżonka. Według art. 37 KRO, zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania:
- czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
- czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
- czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
- darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Czynność bez uzyskania takiej zgody co do zasady będzie nieważna. Ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, zależy jednak od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. W tym celu jeden z małżonków może drugiemu wyznaczyć odpowiedni termin do wyrażenia takiej zgody. Można w tym zakresie wskazać również na Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 grudnia 2020 roku, według którego: ,,Przepis art. 37 § 1 k.r.o. wskazuje do jakich czynności prawnych dotyczących majątku wspólnego potrzebna jest zgoda drugiego małżonka. Ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, w tych wymienionych sprawach, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. Jednakże nawet wyrażenie przez małżonka zgody na zaciągnięcie zobowiązania nie sprawia, że małżonek wyrażający zgodę staje się stroną umowy”[6].
Poza tym, w skrajnych przypadkach z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Może również postanowić, że na dokonanie określonych czynności zamiast zgody małżonka będzie potrzebne zezwolenie sądu. Jako takie ważne powody można rozumieć – ogólnie mówiąc – takie wykonywanie zarządu majątkiem wspólnym przez jedno z małżonków, które, będąc wynikiem jego lekkomyślności, nieudolności lub celowego działania, powoduje naruszenie lub poważne zagrożenie interesów majątkowych rodziny, co godzi w jej dobro. Może tu chodzić o okoliczności nie tylko zawinione, ale i niezawinione przez małżonka[7].
Odpowiedzialność za zobowiązania małżonków
Wobec tego, bardzo ważne są także kwestie związane z tym, jak kształtuje się odpowiedzialność małżonków za podejmowane przez nich zobowiązania i wobec kogo wierzyciel w razie czego może wysuwać swoje roszczenia. Odpowiedzialność jednego z nich za długi drugiego będzie zależała zasadniczo od sytuacji. Jeśli:
- Po pierwsze – małżonkowie zaciągnęli zobowiązanie wspólnie, np. wzięli wspólny kredyt – to odpowiedzą za ewentualny dług swoim majątkiem wspólnym oraz majątkami osobistymi (po równo).
- Po drugie – jeśli Mąż zaciągnął zobowiązanie po uzyskaniu zgody żony – wówczas odpowiedzą za ewentualny dług swoim majątkiem wspólnym. Majątkiem osobistym odpowie tylko osoba, która faktycznie to zobowiązanie zaciągnęła, czyli w tym przypadku mąż. Działa to oczywiście również w odwrotnej konfiguracji.
- Po trzecie – mąż zaciąga zobowiązanie bez zgody żony – odpowie tylko mąż. Do uregulowania długu posłuży majątek osobisty męża, jego wynagrodzenie za pracę, dochody z innej zarobkowej, korzyści uzyskane z przysługujących mu praw autorskich i pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy i inne. Jeśli to żona zaciągnie zobowiązanie bez zgody męża, zasada będzie oczywiście taka sama.
Trzeba w tym przypadku jednak pamiętać o tym, że jeśli małżonek zaciągnie zobowiązanie bez wiedzy drugiego małżonka w „sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny” – to małżonkowie odpowiadają wówczas solidarnie. Poprzez „zwykłe potrzeby rodziny” rozumiemy zobowiązania zaciągnięte na zakup np. jedzenia, odzieży czy też pokrycie kosztów leczenia lub zapłatę rachunków.
Jeśli chodzi zaś o wspólność majątkową i zobowiązania zaciągane przez jednego małżonków w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, to odpowiedzialność małżonka za zobowiązania firmowe drugiego z nich zależeć będzie zasadniczo od wyrażenia pisemnej zgody na zaciągnięcie zobowiązania. Jeśli małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie firmowego zobowiązania (przed lub po) i zgoda ta znalazła się w dokumencie prywatnym lub urzędowym, wówczas on także odpowie za takie zobowiązanie. Na uregulowanie długu przeznacza się środki z majątku osobistego dłużnika-przedsiębiorcy oraz majątku wspólnego małżonków. Egzekucji nie można natomiast prowadzić z majątku osobistego małżonka dłużnika. Jeśli takiej zgody nie było, egzekwować można będzie jedynie z majątku osobistego małżonka-przedsiębiorcy, jego dochodów i majątku przedsiębiorstwa. Podsumowując, w przypadku małżonków, pozostających w ustroju wspólności majątkowej, odpowiedzialność za firmowe długi jednego z nich zależy więc od uzyskania zgody małżonka niebędącego przedsiębiorcą.
Udział w majątku wspólnym
Co więcej, małżonkowie w majątku wspólnym posiadają równe udziały. Mimo tego, z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Jest to rozwiązanie korzystne dla małżonka, który pozostaje w domu i opiekuje się dziećmi, podczas gdy drugie z nich pracuje[8].
Ustawa zawiera także postanowienia dotyczące zwrotu wydatków i nakładów. Zasadą jest, iż każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może on żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać jednak zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Bardzo często tego typu zwroty nakładów rozliczane są już przy rozwodzie. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.
Umowne ustroje majątkowe – gość: SKN prawa rodzinnego UWM
Przepisy ogólne
Art. 47 kro – Przepis ten w ogólny sposób przedstawia możliwości jakie mogą wybrać małżonkowie w kwestii wyboru ustroju małżeńskiego, tym samym w tej kwestii ustawa przewiduje katalog zamknięty.
Umowa pomiędzy małżonkami co do podziału majątku może być natomiast zmieniana lub całkowicie rozwiązana, rozwiązanie umowy natomiast skutkować ma wejściem w miejsce poprzedniego ustroju wspólności ustawowej, chyba że strony postanowią inaczej.
W art. 471. kro możemy natomiast przeczytać o zapewnieniu osobom trzecim (wierzycielom małżonków) ochrony przed niekorzystnymi skutkami małżeńskiej umowy majątkowej. Regulacja ta jest rezultatem braku w Polsce systemu rejestracji umów majątkowych małżeńskich.
Umowa majątkowa małżeńska jest skuteczna zatem względem osoby trzeciej, jeżeli w chwili dokonania czynności prawnej z małżonkami lub jednym z nich osoba trzecia wiedziała zarówno o zawarciu przez małżonków tej umowy, jak i o jej rodzaju (wspólność rozszerzona, wspólność ograniczona, rozdzielność majątkowa, rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków).
Rozdzielność majątkowa
Rozdzielność majątkowa między małżonkami sprawia, że istnieją tylko ich majątki osobiste, nie ma natomiast majątku wspólnego.
Jeżeli małżonkowie przyjęli rozdzielność przed zawarciem małżeństwa, zachowują oni nie tylko swoje majątki nabyte do tej chwili, ale także ich majątek nabyty później należy do majątku osobistego każdego z nich. Każdy z małżonków sprawuje samodzielnie zarząd swoim majątkiem i swobodnie nim rozporządza.
Jeżeli małżonkowie wyłączyli wspólność majątkową w czasie trwania małżeństwa, wspólność ta ustaje z chwilą zawarcia umowy, chyba że jej ustanie określono w terminie późniejszym. Majątek wspólny ulega podziałowi, a przypadające każdemu z małżonków przedmioty (prawa) majątkowe wchodzą do ich majątków osobistych. Do tych majątków należą również wszystkie inne przedmioty nabyte przez każdego z nich po ustaniu wspólności.
Małżonkowie, których stosunki majątkowe podporządkowane są ustrojowi rozdzielności, mogą natomiast w świetle polskiego prawa nabywać rzeczy – w drodze czynności prawnej czy ewentualnie zasiedzenia – na współwłasność w częściach ułamkowych
Jeśli chodzi o pasywa, należy zauważyć, że w świetle reguł reżimu rozdzielności majątkowej małżonek nie odpowiada za zobowiązania zaciągnięte przez współmałżonka. Trzeba jednak pamiętać, że na mocy reguły z art. 30 § 1 k.r.o., składającej się na małżeński ustrój podstawowy, a więc znajdującej zastosowanie niezależnie od małżeńskiego ustroju majątkowego sensu stricto, oboje małżonkowie, mimo że ich stosunki majątkowe podlegają ustrojowi rozdzielności, są solidarnie odpowiedzialni za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny.
W razie ustania małżeństwa lub umownego zniesienia ustroju rozdzielności majątkowej pełnej, małżonkowie zachowują swój dotychczasowy majątek i z braku jakiegokolwiek majątku wspólnego oraz braku obowiązku wyrównania wartości majątków, nie ma potrzeby dokonywania podziału praw majątkowych. Może tylko pojawić się roszczenie o ewentualny zwrot nakładów dokonanych z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego małżonka.
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków w czasie trwania funkcjonuje na tych samych zasadach co pełna rozdzielność majątkowa (występują dwie masy majątkowe – majątki osobiste każdego z małżonków), której podstawowym założeniem jest autonomia każdego z małżonków tak w zakresie dotyczącym przynależności przedmiotów majątkowych, jak i w sferze zarządu oraz w sferze pasywów. Gdy zaś omawiany ustrój ustaje, umożliwia on temu małżonkowi, którego dorobek jest mniejszy, „uczestnictwo w dorobku współmałżonka”.
Do rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków stosuje się przepisy o pełnej rozdzielności majątkowej. Dorobek nie stanowi jakiejś masy majątkowej, która podlegałaby następnie podziałowi pomiędzy małżonków. Dorobkiem małżonka jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu małżeńskiej umowy majątkowej. Generalnie chodzi o wzrost wartości, jaki nastąpił przez czas trwania ustroju. Należy przy tym zwrócić uwagę, że:
– w przypadku umowy przedmałżeńskiej, jeśli strony nie zastrzegły późniejszego terminu, chwilą rozpoczęcia obowiązywania ustroju jest chwila zawarcia małżeństwa;
– w przypadku, gdy w małżeńskiej umowie majątkowej, zawartej czy to przed zawarciem małżeństwa, czy w czasie trwania małżeństwa, małżonkowie uzależnili dojście do głosu rozpatrywanego reżimu od nadejścia terminu jako chwila początkowa doniosła jest w rozważanym kontekście chwila, w której nadszedł zastrzeżony termin.
W celu obliczenia dorobku danego małżonka należy ustalić wartość majątku osobistego tego małżonka w chwili rozpoczęcia obowiązywania ustroju i wartość jego majątku w chwili ustania reżimu. Następnie zaś od wartości końcowej należy odjąć wartość początkową. W celu ustalenia wartości końcowej majątku osobistego danego małżonka należy ustalić stan majątku istniejący w chwili ustania reżimu i kierować się cenami z chwili rozliczenia. Co do pasywów trafne jest rozwiązanie, w myśl którego przy obliczaniu dorobku powinno się uwzględniać długi istniejące (tj. niespłacone) w chwili ustania ustroju.
Na potrzeby obliczenia dorobku nie uwzględnia się przedmiotów majątkowych, wskazanych w art. 513 § 2 k.r.o. nie uwzględnia się, również przedmiotów majątkowych nabytych przed zawarciem umowy majątkowej.
Jeśli strony nie postanowiły inaczej w małżeńskiej umowie majątkowej, pomija się:
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że –spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy
Jeśli małżeńska umowa majątkowa nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobku danego małżonka uwzględnia się, poprzez doliczenie, wartość darowizn dokonanych przez tego małżonka w czasie trwania ustroju. Celem mechanizmu doliczania darowizn jest ochrona drugiego małżonka przed niekorzystnym dla niego, skutkiem tego rodzaju rozporządzeń dokonanych przez pierwszego z małżonków, polegającym na zmniejszeniu dorobku tego ostatniego. Doliczenie, o którym mowa, nie odnosi się do dwóch kategorii darowizn, określonych przez ustawodawcę jako: „darowizny na rzecz wspólnych zstępnych małżonków” i „drobne zwyczajowo przyjęte darowizny na rzecz innych osób”.
W braku odmiennego postanowienia w małżeńskiej umowie majątkowej, dolicza się wartość usług świadczonych osobiście, w czasie trwania ustroju, przez jednego małżonka na rzecz majątku drugiego małżonka. Dotyczy to w szczególności pomocy udzielanej współmałżonkowi w jego przedsiębiorstwie lub w prowadzonej przez niego działalności zawodowej czy też remontu należącej do współmałżonka nieruchomości budynkowej lub naprawy jego samochodu. Usługi, o których mowa, podlegają uwzględnieniu w rozpatrywanym kontekście jedynie o tyle, o ile wykraczają poza zakres obowiązku wzajemnej pomocy, ustanowionego w art. 23 k.r.o.
Wartość usług określonych w komentowanej normie dolicza się po stronie małżonka, na rzecz którego dane usługi były świadczone.
Jeśli w małżeńskiej umowie majątkowej nie postanowiono inaczej, dolicza się wartość nakładów i wydatków poczynionych w czasie trwania ustroju na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka. Wartość danych nakładów lub wydatków dolicza się po stronie małżonka będącego ich beneficjentem.
W razie ustania reżimu małżonek, którego dorobek jest mniejszy od dorobku współmałżonka, może wystąpić z żądaniem wyrównania dorobków. Aby ustalić, któremu z małżonków w danym stanie faktycznym przysługuje taka możność, należy porównać dorobki obu małżonków. Warto w tym miejscu zauważyć, że jeśli dorobki małżonków są równe, żaden z małżonków nie jest uprawniony do „uczestnictwa w dorobku współmałżonka”
Ponieważ nie ustanowiono szczególnej regulacji dotyczącej przedawnienia roszczenia o wyrównanie dorobków, ulega ono przedawnieniu na zasadach ogólnych. Jako roszczenie majątkowe przedawnia się ono zatem z upływem 6 lat.
Niezależnie od tego, z jakiej przyczyny nastąpiło ustanie ustroju, małżonek-wierzyciel uprawniony jest do części nadwyżki dorobku współmałżonka (tj. małżonka-dłużnika) nad dorobkiem małżonka-wierzyciela. Obliczenie tej nadwyżki polega na obliczeniu różnicy pomiędzy dorobkami małżonków. Istotnym instrumentem, za pomocą którego małżonek może wpłynąć na rozmiar wyrównania, jest żądanie zmniejszenia obowiązku wyrównania. Z takim żądaniem może wystąpić z ważnych powodów każdy z małżonków. Do ważnych powodów zalicza się w literaturze: naganne i sprzeczne z dobrem rodziny zachowanie się małżonka, zawinione niewykorzystywanie swoich możliwości zarobkowych, wyrządzenie krzywdy moralnej drugiemu małżonkowi czy też odbywanie kary długoletniego pozbawienia wolności.
Polski ustawodawca dopuścił – jako równorzędne – dwa sposoby wyrównania dorobków. I tak, może ono nastąpić poprzez zapłatę odpowiedniej kwoty lub poprzez przeniesienie prawa majątkowego o wartości odpowiadającej części nadwyżki, o której mowa powyżej. Można też wykorzystać oba sposoby wyrównania jednocześnie.
Wyrównanie dorobków może zostać przeprowadzone na podstawie porozumienia między małżonkami. W braku porozumienia, o wyrównaniu dorobków rozstrzyga sąd. Sprawę o wyrównanie dorobków sąd rozpoznaje w postępowaniu procesowym. Wchodzi tu w grę powództwo o zasądzenie określonej kwoty lub powództwo o wydanie przez sąd orzeczenia zastępującego oświadczenie woli drugiego małżonka
W razie śmierci jednego z małżonków, tj. albo małżonka-wierzyciela, albo małżonka zobowiązanego do wyrównania dorobków, wyrównanie dorobków następuje między jego spadkobiercami a małżonkiem pozostałym przy życiu. Chodzi tu tak o spadkobierców powołanych do dziedziczenia na podstawie ustawy, jak i o spadkobierców powołanych do dziedziczenia w testamencie.
Kwestia możności wystąpienia z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków w razie śmierci jednego z małżonków została rozwiązana odmiennie, w zależności od tego, czy chodzi o kompetencję pozostałego przy życiu małżonka czy też o kompetencję spadkobierców. W pierwszym z wymienionych przypadków nie ustanowiono żadnych dodatkowych obwarowań. W drugim natomiast, a więc jeśli chodzi o żądanie ze strony spadkobierców, omawiana możność uzależniona jest od ziszczenia się którejś z następujących przesłanek: wytoczenia przez spadkodawcę powództwa o unieważnienie małżeństwa, wytoczenia przez niego powództwa o rozwód, wystąpienia przez niego o orzeczenie separacji.
Przymusowy ustrój majątkowy
Ostatnim z omawianych jest tzw. przymusowy ustrój majątkowy. Co do zasady, z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Może to nastąpić zwłaszcza w przypadku, kiedy małżonkowie żyją oddzielnie i nie prowadzą wspólnie gospodarstwa domowego (separacja faktyczna). Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej.
Ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Z przymusowym ustrojem rozdzielności majątkowej mamy z do czynienia w razie: sądowego ustanowienia rozdzielności majątkowej, ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, orzeczenia separacji małżonków oraz ogłoszenia upadłości jednego z małżonków[9]. Warto przy tym jednak pamiętać, iż w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia, a także umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego, między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy.
Natomiast z chwilą zniesienia separacji także powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej. Rozdzielność majątkowa powstaje zaś z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu.
Kazus i zadania aktywizujące
W związku z tą tematyką mamy dla Ciebie jeszcze krótki kazus. Mąż i żona pozostają w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Mąż chciałby zawrzeć umowę, która wymaga jednak zgody żony. Żona nie chce jednak wyrazić zgody na zawarcie takiej umowy. Czy mąż może coś jeszcze zrobić w tej sytuacji oprócz próby namawiania żony na zmianę decyzji? Odpowiedź – Jeżeli jeden z małżonków odmawia zgody wymaganej do dokonania czynności, albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności. Sąd udziela zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny. Oprócz namawiania żony, mąż może zatem zwrócić się także w tym zakresie do sądu.
Jako nowość w naszych kursach, po raz pierwszy w tym szkoleniu na koniec odcinka wprowadzamy jeszcze zadania aktywizujące. W ramach zadań aktywizujących na koniec tego odcinka przemyśl poniższe pytania, postaraj się wypisać sobie na kartce odpowiedzi na te pytania, a w razie wątpliwości znajdź odpowiedzi w przepisach albo odcinku.
Zadanie 1: Jakie istnieją rodzaje ustrojów majątkowych w małżeństwie?
Zadanie 2: Co należy do majątku osobistego każdego z małżonków?
Zadanie 3: Kiedy wprowadzany jest przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej?
Zadanie 4: Jakie czynności wymagają zgody drugiego małżonka przy zarządu majątkiem wspólnym?
Uwaga, dodatkowe zadanie dla chętnych: Przygotuj projekt pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej małżeńskiej między małżonkami z konkretną datą. Jeśli chcesz, możesz go nam wysłać na kontakt@prawodlaciebie.com.pl – na pewno odpowiemy z krótką informacją o tym, jak Ci poszło.
[1] https://www.infor.pl/prawo/rozwody/slownik/74310,Malzenskie-ustroje-majatkowe.html (dostęp online 13.04.2022).
[2] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 marca 2018 roku, sygn. akt II FSK 820/16, LEX nr 2495130.
[3] Art. 34 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
[4] G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2019, art. 34.
[5] A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.) H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, art. 36(1).
[6] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 grudnia 2020 roku, sygn. akt I ACa 547/19, LEX nr 3112539.
[7] M. Sychowicz [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.) K. Piasecki, Warszawa 2011, art. 40.
[8] https://www.edukacjaprawnicza.pl/malzenskie-ustroje-majatkowe/ (dostęp online 13.04.2022).
[9] K. Kamińska, Istota i funkcje instytucji przymusowej rozdzielności majątkowej małżeńskiej, Kortowski Przegląd Prawniczy, s. 73.