Wstęp
Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest dwudziestym z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa pracy. Dla osób, które nie czytały poprzednich artykułów zapraszamy do lektury tutaj, natomiast wszystkie z artykułów oraz odcinków wideo można czytać/oglądać niezależnie od siebie. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z ubezpieczeniami emerytalnymi, rentowymi oraz zdrowotnymi.
Ubezpieczenia emerytalne i rentowe
Przede wszystkim, ubezpieczenia zapewniają zabezpieczenie osobom, które w danym momencie z konkretnego powodu nie mogą świadczyć pracy oraz osiągać wynagrodzenia. Obok pomocy społecznej i zaopatrzenia społecznego stanowią podstawowy instrument polityki socjalnej państwa. Najważniejszym aktem prawnym dotyczącym ubezpieczeń społecznych jest ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych[1]. Ustawa stoi na gruncie równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny oraz stan rodzinny. Jak zostało już wcześniej wskazane, najważniejszymi podmiotami odpowiedzialnymi za kwestie dotyczące ubezpieczeń społecznych są organy takie jak ZUS, który obsługuje Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, a także KRUS – czyli Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, który zarządza systemem ubezpieczeń społecznych rolników oraz członków ich rodzin.
Ubezpieczenia społeczne w polskim porządku prawnym dzielą się na cztery rodzaje: ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe (w razie choroby i macierzyństwa) oraz wypadkowe. Ostatnie dwa z wymienionych, czyli chorobowe oraz wypadkowe zostały już przez nas omówione na gruncie poprzednich opracowań. Wobec tego, poddania analizie wymagają jeszcze ubezpieczenia emerytalne oraz rentowe. Można także wspomnieć także o tzw. uldze na start, przeznaczonej dla przedsiębiorców, którzy podejmują działalność gospodarczą po raz pierwszy – wówczas nie podlegają oni obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym przez okres 6 miesięcy. Następnie możliwe jest skorzystanie przez niektórych przedsiębiorców z tzw. małego ZUS – warunkiem jest osiąganie w poprzednim roku kalendarzowym przychodu nie wyższego niż 120 tysięcy złotych. Ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu można natomiast podlegać obowiązkowo lub dobrowolnie[2].
W przypadku ubezpieczeń emerytalnych przedmiotem ochrony jest osiągnięcie ustalonego wieku przez ubezpieczonego. Tzw. emerytura jest świadczeniem wypłacanym w określonych odstępach czasowych ubezpieczonemu, który już nie pracuje, ale przepracował określony czas i osiągnął wymagany wiek. W praktyce w wielu krajach występują różne systemy emerytalne – mogą to być np. systemy redystrybucyjne (gdzie świadczenia pracowników trafiają do wspólnej puli) albo systemy kapitałowe (gdzie konkretny pracownik odprowadza odpowiednie składki tylko na swoją emeryturę). Różny jest także wiek przechodzenia na emeryturę w różnych państwach, a same systemy emerytalne wiążą się z wieloma ryzykami – m.in. ryzykiem demograficznym, demograficznym, politycznym oraz innymi[3]. Podstawowych ich celem jest zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego osobom w starszym wieku.
Natomiast w przypadku ubezpieczeń rentowych przedmiotem ochrony jest niezdolność do pracy lub śmierć żywiciela rodziny. Tzw. renta to okresowe świadczenie pieniężne, które wypłacane jest w określonych odstępach czasu przez instytucję ubezpieczeniową osobom, które są czasowo lub stale niezdolne do wykonywania pracy zawodowej. Może być mowa także o tzw. rencie rodzinnej, którą utrzymuje rodzina zmarłego (m.in. dzieci, małżonek i rodzice) ubezpieczonego, który utrzymywał rodzinę w razie jego śmierci, jeżeli w chwili śmierci miał on ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy.
W zakresie renty warto wspomnieć także o tym, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który musi spełnić określone warunki:
- być niezdolnym do pracy,
- posiadać odpowiednie okresy składowe i nieskładkowe,
- niezdolność do pracy powstała w okresie składkowym lub nieskładkowym,
- nie ma ustalonego prawa do emerytury z Funduszu.
Wówczas osoba, która spełnia te warunki może otrzymać rentę stałą (jeśli niezdolność do pracy jest trwała) albo rentę okresową (jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa). Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, natomiast częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Trzeba także wskazać, iż renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy. Natomiast renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wynosi:
- 24% kwoty bazowej (kwota bazowa wynosi 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o potracenie składki na ubezpieczenia społeczne), oraz
- po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych,
- po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych,
- po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresu brakującego do 25 lat okresów składkowych oraz nieskładkowych.
Obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są: pracownikami (z wyłączaniem prokuratorów), osobami wykonującymi pracę nakładczą, osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność, osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, posłami, senatorami, doktorantami oraz innymi osobami wskazanymi w ustawie. Natomiast prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo[4].
Idąc dalej, należy wskazać, że wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wyrażone są w formie stopy procentowej, jednakowej dla wszystkich ubezpieczonych. Stopy procentowe składek wynoszą:
1) na ubezpieczenie emerytalne – 19,52% podstawy wymiaru,
2) na ubezpieczenie rentowe – 8,00% podstawy wymiaru[5].
Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe obliczają, rozliczają i przekazują co miesiąc do Zakładu w całości płatnicy składek. Od nieopłaconych w terminie składek należne są od płatnika składek odsetki za zwłokę. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych stanowi ich przychód. Zgodnie zaś z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 16 maja 2019 roku: ,,Osoba ubiegającą się o emeryturę lub rentę musi wykazać wysokość przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne, a jeżeli była pracownikiem – wysokość wynagrodzenia. Za podstawę wymiaru emerytury przyjmuje się kwotę udowodnioną przez zainteresowanego, która nie koniecznie musi odpowiadać wysokości faktycznie uzyskanego wynagrodzenia”[6].
Składki na ubezpieczenia emerytalne pracowników, zleceniobiorców oraz innych osób finansują z własnych środków, w równych częściach, ubezpieczeni i płatnicy składek. Warto wspomnieć także o odpowiednich okresach składkowych oraz nieskładkowych w przypadku ubezpieczeń emerytalnych i rentowych. Okresami składkowymi są okresy ubezpieczenia, opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, czynnej służby wojskowej, działalności kombatanckiej, pełnionej w Polsce służby, pobierania zasiłku macierzyńskiego oraz inne, wskazane w ustawie.
Prawo do emerytury lub renty może także ulec zawieszeniu z mocy prawa (z powodu kontynuowania zatrudnienia albo np. z powodu osiągania określonego przychodu) – jak również na wniosek emeryta lub rencisty. Wznowienie wypłaty nie może nastąpić szybciej niż po ustaniu okoliczności zawieszenia emerytury lub renty. Prawo do emerytury może ulec także zmniejszeniu – jeśli dana osoba nie osiągnęła wymaganego wieku albo jeżeli dana osoba osiąga przychód z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego.
Zasiłek pogrzebowy
Można w tym miejscu jeszcze krótko wspomnieć o tzw. zasiłku pogrzebowym, który przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu. Zasiłek pogrzebowy przysługuje po śmierci m.in. osoby, która ma przyznaną emeryturę lub rentę. Przysługuje on w wysokości 4000 zł, a w razie poniesienia kosztów przez więcej niż jedną osobę, wtedy ulega on podziałowi proporcjonalnie do poniesionych przez te osoby kosztów. Może on przysługiwać także np. pracodawcy, kościołowi albo gminie, jeżeli pokryli oni koszty pogrzebu[7].
Aby otrzymać tego typu zasiłek, konieczny jest wniosek do ZUS w ciągu 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której został urządzony pogrzeb. Do wniosku trzeba załączyć także odpowiednie dokumenty – takie jak akt zgonu, dokumenty potwierdzające koszty pogrzebu, odpisy aktu stanu cywilnego, zaświadczenie o opłacaniu składek.
Ubezpieczenia zdrowotne
Oprócz nich, warto wspomnieć także o ubezpieczeniach zdrowotnych, które także mogą mieć charakter obowiązkowy dla niektórych osób. W ubezpieczeniu zdrowotnym ubezpieczonemu przysługują świadczenia zdrowotne mające na celu zachowanie zdrowia, ochronę przed skutkami chorób oraz leczenie. Kwestie związane z tym ubezpieczeniem uregulowane są na gruncie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych[8]. Ubezpieczenie zdrowotne jest oparte w szczególności na zasadach równego traktowania oraz solidarności społecznej oraz zapewnienia ubezpieczonemu równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej i wyboru świadczeniodawców[9].
Obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu podlegają osoby takie jak np. pracownik, osoba, która prowadzi działalność gospodarczą, emeryt, rencista, policjant oraz wielu innych wskazanych w ustawie, a także osoba, która jest członkiem rodziny osoby ubezpieczonej i została zgłoszona do ubezpieczenia[10]. Osoba podlegająca obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego po zgłoszeniu do ubezpieczenia zdrowotnego uzyskuje prawo do świadczeń opieki zdrowotnej. Składka na ubezpieczenie zdrowotne wynosi 9% podstawy wymiaru składki i składka ta jest miesięczna i niepodzielna[11]. Składkę na ubezpieczenie zdrowotne opłaca osoba podlegająca ubezpieczeniu zdrowotnemu z własnych środków. Jeżeli natomiast ubezpieczony uzyskuje przychody z więcej niż jednego tytułu do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, to składka na ubezpieczenie zdrowotne opłacana jest z każdego z tych tytułów odrębnie[12]. Ustawa określa także sytuacje związane z nienależnie pobranymi składkami oraz zasadami zwrotu, a także terminami przedawnienia.
Oprócz nich w praktyce występują także fakultatywne (prywatne) ubezpieczenia zdrowotne oferowane przez różnego rodzaju podmioty lecznicze. Nie są to jednak te same dobrowolne ubezpieczenia, o których jest mowa w ustawie. W tym przypadku osoby za opłacanie comiesięcznej składki uzyskują prawo dostępu do określonych placówek oraz zabiegów, określonych w umowie zawartej pomiędzy stronami.
[1] Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 423 z późn. zm.).
[2] https://www.experto24.pl/zus-i-place/emerytury-i-renty/podzial-ubezpieczen-spolecznych.html#.YJTrytUzbIU (dostęp online 07.05.2021).
[3] N. Barr, P. Diamond, Reformy systemu emerytalnego, Krótki przewodnik, Warszawa 2014, s. 57–58.
[4] Art. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
[5] P. Kostrzewa [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, LEX/el. 2014, art. 15.
[6] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 16 maja 2019 roku, sygn. akt III AUa 309/18.
[7] https://www.zus.pl/swiadczenia/zasilki/zasilek-pogrzebowy (dostęp online 07.05.2021).
[8] Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1398 z późn. zm.).
[9] B. Łukasik, J. Nowak-Kubiak [w:] B. Łukasik, J. Nowak-Kubiak, Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Komentarz, Warszawa 2006, art. 79.
[10] https://www.gov.pl/web/zdrowie/obowiazkowe-ubezpieczenie-zdrowotne (dostęp online 07.05.2021).
[11] A. Sidorko [w:] Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Komentarz, (red.) A. Pietraszewska-Macheta, Warszawa 2018, art. 79.
[12] W. Bednarczyk, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych. Zbiór odpowiedzi na kolokwium ustne dla pierwszego roku aplikacji radcowskiej w 2020 r., Warszawa 2020, s. 159.
DARMOWY KURS I SZKOLENIE ONLINE PRAWO PRACY 2021
Przy okazji zapraszamy na darmowy kurs (szkolenie) online z prawa pracy 2021 prowadzony przez nas tutaj.