Wstęp

Na początku należy wspomnieć, że niniejszy artykuł jest pierwszym z serii artykułów (oraz materiałów wideo) dotyczących prawa karnego i wykroczeń w ramach kursu (szkolenia) z tej gałęzi prawa. Zapraszamy też na nasz kanał YouTube ,,Prawo dla Ciebie” i zachęcamy do zostawienia subskrypcji. Pełny dostęp do kursu z prawa karnego można wykupić tutaj: www.prawodlaciebie.elms.pl

Na gruncie tego artykułu omówione zostaną natomiast podstawowe kwestie związane z zasadami odpowiedzialności karnej oraz naukami pokrewnymi.

Prawo karne w Polsce – podział

Prawo karne, jako gałąź prawa, stanowi fundament współczesnych systemów prawnych, regulując normy i sankcje dla jednostek, które naruszają ustalone zasady społeczne. Zasady odpowiedzialności karnej stanowią kluczowy element tego obszaru prawa, definiując podstawowe kryteria i zasady, na których opiera się karalność danego czynu. Jednakże, dla pełnego zrozumienia i efektywnego funkcjonowania prawa karnego, konieczne jest poszerzenie perspektywy o nauki pokrewne, które wspierają i uzupełniają tę gałąź prawa.

Prawo karne w Polsce to obszerna dziedzina prawa, regulująca kwestie związane z popełnianiem przestępstw, procesem ścigania oraz wykonaniem kar. Dla lepszego zrozumienia systemu prawnego, można podzielić prawo karne na trzy główne gałęzie: prawo karno-materialne, prawo karno-procesowe i prawo karno-wykonawcze. Prawo karno-materialne obejmuje normy regulujące czyny zabronione oraz określa kary, jakie można nałożyć na sprawców przestępstw. Kluczowe znaczenie w tym zakresie posiada ustawa Kodeks karny z 1997 roku[1].

W dużym skrócie Kodeks karny to akt normatywny stanowiący zbiór przepisów regulujących odpowiedzialność karną obywateli danego państwa. Określa definicję przestępstwa, zasady odpowiedzialności za przestępstwo (w tym okoliczności wyłączające bezprawność czynu – tzw. kontratypy), zasady wymiaru kary, zasady przedawnienia odpowiedzialności karnej. Ustala także katalog kar, innych środków przymusu oraz środki związane z poddaniem sprawcy próbie (jak warunkowe zawieszenie wykonania kary).

W okresie rozbiorów na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej obowiązywały różnorodne kodeksy karne, uzależnione od tego, pod jakim zaborze znajdowała się konkretna część terytorium. Na obszarze zaboru austriackiego obowiązywały między innymi kodeksy takie jak Kodeks Józefina (wprowadzony za panowania Józefa II) czy też Kodeks Fransciscana, obowiązujący w latach 1803-1852. W obszarze zaboru pruskiego stosowany był Landrecht pruski, natomiast na obszarze zaboru rosyjskiego, między innymi, funkcjonował Kodeks Tagancewa z 1903 roku. Dopiero po odzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą Polską w 1932 roku został wprowadzony kodeks Makarewicza, który był polskim kodeksem karnym, następnie został zastąpiony przez tzw. mały kodeks karny z 1946 roku, kodeks karny z 1969 roku i wreszcie przez kodeks karny z 1997 roku, który obowiązuje aż do dziś.

Niniejsza ustawa normuje kwestie związane z popełnieniem przestępstwa oraz środkami reakcji karnej na ten czyn. W ogólnej sekcji Kodeksu Karnego uregulowane są zagadnienia dotyczące takie jak zasady odpowiedzialności karnej, różne formy popełnienia przestępstwa, wyłączenie odpowiedzialności karnej, kary, środki karne, przepadku, środki kompensacyjne, zasady wymiaru kary i środków karnych, zbieg przestępstw, środki zabezpieczające, przedawnienie, zatarcie skazania, łączenie kar i inne. Ponadto, w ramach polskiego Kodeksu Karnego istnieje również tzw. sekcja szczególna, w której opisane są charakterystyki różnorodnych przestępstw oraz sankcje przewidziane za ich popełnienie. Te przestępstwa obejmują m.in. ataki na Rzeczpospolitą Polską, przestępstwa przeciwko obronności, przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko środowisku, przeciwko wolności, przeciwko mieniu, a także przestępstwa związane z wyborami, referendum oraz inne. Wreszcie, ostatnią częścią Kodeksu Karnego jest sekcja wojskowa.

Drugi ze wskazanych rodzajów, tj. prawo karno-procesowe reguluje postępowanie sądowe w sprawach karnych, od momentu podejrzenia o popełnienie przestępstwa aż do wykonania kary. Znaczenie w tym kontekście posiada ustawa Kodeks postępowania karnego[2]. Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:

sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności;
przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego;
zostały uwzględnione prawnie chronione interesy pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności;
rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

Trzecim ze wskazanych jest zaś prawo karne wykonawcze, które to zajmuje się egzekwowaniem orzeczonych kar oraz sprawuje kontrolę nad osobami skazanymi. Warto w tym kontekście wskazać na ustawę, jaką jest Kodeks karny wykonawczy[3]. Zasadą jest, że wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawienie wolności odbywa się według przepisów tego kodeksu, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Podział prawa karnego na te trzy gałęzie jest istotny dla zapewnienia skutecznego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Prawo karno-materialne definiuje, co jest zabronione i jakie są konsekwencje, prawo karno-procesowe reguluje sprawiedliwe i transparentne procesy sądowe, a prawo karno-wykonawcze koncentruje się na realizacji orzeczonych kar i reintegracji skazanych. Zapewnia to spójność i klarowność w działaniu wymiaru sprawiedliwości, umożliwiając skuteczne zwalczanie przestępczości, sprawiedliwe procesy sądowe oraz efektywne wykonanie orzeczonych kar. Współdziałanie tych trzech gałęzi jest kluczowe dla osiągnięcia równowagi między ochroną społeczeństwa a poszanowaniem praw jednostki.

Oprócz tego, niektórzy autorzy tacy jak J. Warylewski wyróżniają także dodatkowe rodzaje prawa karnego, rozszerzając klasyfikację norm prawa karnego o kolejne gałęzie takie jak[4]:

prawo karne skarbowe – obejmuje normy mające na celu ochronę interesów Skarbu Państwa, Unii Europejskiej i jednostek samorządu terytorialnego. Nakłada sankcje za czyny niedozwolone, które prowadzą do uszczuplenia należności publicznoprawnej. Podatnicy zobowiązani są do terminowego odprowadzania podatków i innych należności zgodnie z prawem, aby uniknąć negatywnych konsekwencji. W przypadku nieterminowej zapłaty, organ postępowania przygotowawczego może wszcząć postępowanie karno-skarbowe.;
prawo karne wojskowe – dotyczy przestępstw wojskowych związanych z pełnioną przez żołnierzy służbą i dyscypliną wojskową, na przykład w zakresie dezercji. To zagadnienie znajduje się w końcowej części polskiego Kodeksu Karnego;
prawo karne nieletnich – reguluje odpowiedzialność nieletnich, którzy w chwili popełnienia czynu zabronionego osiągnęli ustawowo wymaganą granicę wieku. W Polsce obejmuje to osoby, które nie ukończyły 17 roku życia w chwili popełnienia czynu zabronionego;
prawo karne międzynarodowe – normy prawa międzynarodowego publicznego odnoszące się do przestępstw międzynarodowych, w tym zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych oraz kwestii związanych ze współpracą transgraniczną między organami państw, na przykład w zakresie ekstradycji[5];
prawo karne wykroczeń – reguluje kwestie związane z popełnieniem wykroczenia i poniesieniem z tego tytułu odpowiedzialności karnej o charakterze wykroczeniowym. W literaturze wskazuje się, że prawo wykroczeń zajmuje się czynami o stosunkowo niewielkim stopniu szkodliwości społecznej;
prawo karne gospodarcze – obejmuje przepisy karne mające na celu ochronę ponadindywidualnych i indywidualnych interesów uczestników obrotu gospodarczego, zarówno profesjonalnych, jak i nieprofesjonalnych. Koncentruje się na zapewnieniu prawidłowego funkcjonowania instytucji i reguł obrotu gospodarczego[6].

Nauki pokrewne i pomocnicze

Warto także wspomnieć, że wobec prawa karnego istnieje szereg nauk o charakterze pomocniczym oraz pokrewnym w stosunku do prawa karnego. Wśród nauk pokrewnych prawa karnego wyróżnia się kryminologię – czyli naukę zajmująca się badaniem zjawiska przestępczości, jej strukturą, rozwojem, dynamiką, przyczynami, genezą oraz opracowaniem metod jej zapobiegania i zwalczania, zajmuje się ponadto poznaniem osoby przestępcy, jego właściwości, cech charakteru itd. Kryminologia jest zatem nauką zajmującą się badaniem przestępczości, jej przyczyn, skutków i profilaktyki. Zakres kryminologii obejmuje analizę czynników społecznych, psychologicznych i ekonomicznych wpływających na zachowania przestępcze. Celem kryminologii jest zrozumienie zjawiska przestępczości oraz opracowywanie strategii prewencyjnych opartych na tej wiedzy[7].

Do nauk pokrewnych zaliczamy także wiktymologię – czyli naukę o ofierze przestępstwa, która bada problem roli ofiary w genezie popełnienia przestępstwa, zajmuje się problematyką ochrony interesów ofiar przestępstwa i kompensacji za doznane krzywdy ich ofiarom oraz bada podatność na stanie się ofiarą przestępstwa i sposoby zapobiegania wiktymizacji ofiar. Wiktymologia to zatem dziedzina zajmująca się badaniem ofiar przestępstw, skupiając się na psychologii, reakcjach oraz skutkach przestępstw dla osób poszkodowanych. Celem jest zrozumienie traumy, jakiej doświadczają ofiary, oraz opracowywanie strategii wsparcia psychologicznego. Analizuje się także rolę ofiary w procesie kryminalistycznym.

Nauką pokrewną do prawa karnego jest także kryminalistyka, czyli nauka o sposobach wykrywania przestępstw i dowodów na potrzeby postępowania karnego, która zajmuje się techniczno – taktycznymi środkami wykrywania przestępstw i ich sprawców, metodami popełnienia przestępstw. Wyróżnia się w jej ramach np. technikę (chemia, fizyka) oraz taktykę kryminalistyczną (np. taktyka przesłuchania podejrzanego). Kryminalistyka to także dziedzina zajmująca się badaniem śladów i dowodów związanych z przestępstwami. Jej głównym celem jest zbieranie, analizowanie i interpretowanie materiałów dowodowych w celu identyfikacji sprawców oraz rekonstrukcji przebiegu zdarzeń. Kryminalistyka łączy w sobie aspekty nauk ścisłych, techniki detektywistyczne oraz technologie laboratoryjne.

Poza nimi, istotne są także nauki o polityce kryminalnej – zajmujące się badaniem działalności organów państwowych w obszarze wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych; czy też nauki penitencjarne – czyli nauki dotyczące aspektu wykonywania kary pozbawienia wolności[8]. Z drugiej strony zaś, wśród nauk pomocniczych w stosunku do prawa karnego należy wskazać: psychiatrię i psychologia sądową (psychologia zajmuje się przeżyciami psychicznymi człowieka, jego funkcjonowaniem w grupie, zaburzeniami w przystosowaniu społecznym[9]. Wykorzystanie psychologii w badaniach kryminologicznych polega zaś przede wszystkim na konieczności ustalenia właściwości psychicznych sprawcy przestępstwa oraz mechanizmów zachowania przestępczego). Wyróżnia się także medycynę sądową (obejmuje badanie wszelkich zagadnień medycznych, jakie pojawiają się w toku postępowania karnego) czy też informatykę prawniczą[10].

Funkcje prawa karnego

Wśród podstawowych funkcji prawa karnego wyróżnia się dodatkowo:

funkcję prewencyjną – obejmującą prewencję ogólną, która ma na celu stworzenie społecznego hamulca poprzez groźbę kary i informacje o jej zastosowaniu w konkretnych przypadkach, oraz prewencję szczególną, skierowaną do konkretnego sprawcy, mającą uniemożliwić mu powrót do przestępczości po poniesieniu odpowiedzialności karnej;
funkcję represyjno-resocjalizacyjną – która obejmuje środki represyjne mające na celu ukaranie sprawcy, jednocześnie kładąc nacisk na proces resocjalizacji, który po odbyciu kary powinien zapobiec ponownym przestępstwom. Ważne jest, aby kara nie eliminowała całkowicie sprawcy ze społeczeństwa, chociaż zdarzają się wyjątki[11],
funkcję gwarancyjną – wyrażającą zasadę „nullum crimen sine lege”, co oznacza, że przestępstwo musi być uregulowane karą w akcie prawnym w trakcie jego popełniania. Funkcja ta ma chronić przed przypadkowym pociągnięciem do odpowiedzialności karnej osób niewinnych;
funkcję kompensacyjną – która zakłada naprawienie szkody wyrządzonej poszkodowanemu, często poprzez skierowanie sprawy do mediacji i nałożenie środka karnego nakładającego obowiązek naprawienia szkody na sprawcę;
funkcję sprawiedliwościową – mającą na celu zaspokojenie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej i społeczności, stanowiąc swoisty „odwet” społeczeństwa na sprawcy;
funkcję ochronną – polegającą na ochronie wartości prawnych, takich jak życie, wolność, zdrowie, bezpieczeństwo, mienie, dobro itp.[12],
funkcję profilaktyczno-wychowawczą – związaną z prewencją, mającą negatywny wpływ odstraszający oraz pozytywny wpływ na kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa[13],
,,funkcję zaspokojenia społecznego poczucia sprawiedliwości”.

Co więcej inni autorzy tacy jak np. A. Grześkowiak wyróżniają dodatkowe (inne) funkcje prawa karnego – z tym, że w zakresie funkcji ochronnej wyodrębnia on kolejne funkcje: funkcję karzącą (retrybutywną, sprawiedliwościową), funkcję zapobiegawczą oraz poprawczą[14]. Inni autorzy jako osobną funkcję prawa karnego wskazują tzw. funkcję: „afirmacyjno-motywacyjną” – a jej istoty upatrują w tworzeniu prawnokarnych zakazów lub nakazów określonego zachowania, które komunikują adresatom norm prawnych znaczenie chronionych dóbr[15].

Zasady odpowiedzialności karnej

Tak jak zostało wspomniane, Kodeks karny w swoich postanowieniach określa przede wszystkim zasady odpowiedzialności karnej za czyny popełniane przez sprawców przestępstw. Zasadą w polskim porządku prawnym jest to, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Jest to związane z zasadą legalności – która to stanowi, że nie ma przestępstwa ani kary bez ustawy. Oznacza to, że tylko czyny określone w ustawie jako przestępstwo mogą być podstawą ścigania karnego. Ponadto, kara musi być również uregulowana w ustawie.

Nie stanowi natomiast przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Jest to tzw. zasada społecznej szkodliwości, która jest wymagana do tego, abyśmy mogli mówić o popełnieniu przestępstwa. Nie popełnia także przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Jest to związane z zasadą winy, zgodnie z którą do poniesienia odpowiedzialności przez daną osobę konieczne jest przypisanie jej winy. Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie na gruncie KK podlega zaś ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi[16].

Istotna jest także zasada humanitaryzmu. Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się bowiem z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka. Zasada ta zakłada, że kara nałożona za przestępstwo powinna być proporcjonalna do stopnia jego społecznej szkodliwości oraz winy sprawcy. Oznacza to, że kary powinny być dostosowane do ciężkości popełnionego czynu. Zasada humanitaryzmu odnosi się także do idei, że karanie sprawcy powinno mieć charakter resocjalizacyjny i przewidywać możliwość poprawy oraz reintegracji do społeczeństwa. Kładzie nacisk na humanitarne traktowanie osadzonych oraz minimalizację cierpień wynikających z kary. W praktyce przejawia się m.in. w stosowaniu kar alternatywnych, resocjalizacyjnych programach dla osadzonych, czy zapewnieniu godziwych warunków w zakładach karnych[17].

Jest to związane także z zasadą indywidualizacji kary. Zgodnie z tą zasadą, kara powinna być dostosowana do indywidualnych okoliczności sprawy oraz stopnia winy oskarżonego. Sąd podczas wymiaru kary bierze pod uwagę wiele czynników, takich jak okoliczności popełnienia przestępstwa, przeszłość oskarżonego, a także ewentualne okoliczności łagodzące lub obciążające. Warto wskazać także na zasadę proporcjonalności – zasada ta zakłada, że kara nałożona za przestępstwo powinna być proporcjonalna do stopnia jego społecznej szkodliwości oraz winy sprawcy. Oznacza to, że kary powinny być dostosowane do ciężkości popełnionego czynu.

Jeśli chodzi zaś o zakres stosowania omawianej ustawy, to ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej. Jest to tzw. zasada terytorialności. Zasada ta oznacza, że prawo danego kraju ma zastosowanie na jego terytorium, a sądy danego kraju są kompetentne do rozstrzygania spraw, które mają miejsce na jego obszarze. Zasada terytorialności jest fundamentem organizacji systemów prawa karnego, zakładając, że państwo ma suwerenne prawo do regulowania spraw porządku publicznego na swoim terytorium. W erze globalizacji, kiedy przestępstwa mogą przekraczać granice państw, zasada terytorialności staje przed wyzwaniami. Wymaga to współpracy międzynarodowej i dostosowywania prawa karnego do realiów transgranicznych działań przestępczych.

Zasadą jest także, iż na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Wyjątek stanowi art. 10 Kodeksu karnego, który wskazuje, kiedy i za jakie przestępstwa na zasadach KK może odpowiadać także nieletni. Zwykle ma to miejsce, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne[18].

Ważna na gruncie Kodeksu karnego jest jeszcze tzw. zasada jedności czynu. Polega to na tym, iż ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach ustawy karnej, to wtedy sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. W tym wypadku sąd wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu innych środków przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów.

W tym wypadku możemy zatem mówić o odpowiednim zbiegu przepisów ustawy karnej. Zbieg przepisów zachodzi wtedy, gdy ten sam czyn realizuje jednocześnie znamiona typów czynu zabronionego określone w więcej niż jednym przepisie ustawy. To wymaga jednak każdorazowego rozważenia konkretnego przypadku. Jak wskazywał bowiem np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 sierpnia 2022 roku: ,,Co prawda możliwy jest kumulatywny zbieg przepisów art. 207 § 1 k.k. i art. 197 § 1 k.k., to jednak sięgnięcie po tę konstrukcję prawną uzależnione jest od konkretnych okoliczności faktycznych i ustaleń dokonanych w indywidualnej sprawie. Nie jest zatem tak, że każde zgwałcenie osoby pokrzywdzonej dokonane w ramach czasowych znęcania nad nią powinno być postrzegane w perspektywie instytucji z art. 11 § 2 k.k. Możliwe jest tu ustalenie, że miały miejsce dwa przestępstwa pozostające w zbiegu realnym. (…) Nie jest zatem tak, że każde zgwałcenie osoby pokrzywdzonej dokonane w ramach czasowych znęcania nad nią powinno być postrzegane w perspektywie instytucji z art. 11 § 2 k.k. Możliwe jest tu ustalenie, że miały miejsce dwa przestępstwa pozostające w zbiegu realnym, mającym charakter wielorodzajowy (różnorodny)”[19].

W art. 12 KK wspomniano natomiast o tzw. czynie ciągłym. Polega to na tym, że dwa lub więcej zachowań, podjętych w krótkich odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony; jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachowań za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego. Wtedy odpowiada jak za jeden czyn zabroniony wyczerpujący znamiona przestępstwa ten, kto w krótkich odstępach czasu, przy wykorzystaniu tej samej albo takiej samej sposobności lub w podobny sposób popełnia dwa lub więcej umyślnych wykroczeń przeciwko mieniu, jeżeli łączna wartość mienia uzasadnia odpowiedzialność za przestępstwo. Kiedy można mówić o czynie ciągłym? Wśród przykładowych sytuacji popełnienia przestępstwa „na raty” można wymienić kradzież jakiegoś sprzętu lub maszyny w częściach[20].

Powyższe zasady stanowią fundament polskiego systemu prawa karnego, zapewniając sprawiedliwość, ochronę praw jednostki oraz równość wobec prawa. Warto zauważyć, że system prawny może ulegać zmianom, dlatego zawsze należy odwoływać się do aktualnych przepisów prawa. Niemniej jednak, wiele zasad prawa karnego pozostaje zbliżone, nawet w przypadku zmiany przepisów, z uwagi na ich fundamentalny charakter.

Czas i miejsce popełnienia czynu. Kwalifikacja przestępstw

Istotne w kontekście prawa karnego i odpowiedzialności karnej są również kwestie związane z czasem i miejscem popełnienia czynu zabronionego. Warto bowiem pamiętać, że jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. Jeśli natomiast według nowej ustawy za czyn objęty wyrokiem nie można orzec kary w wysokości kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do wysokości najsurowszej kary możliwej do orzeczenia na podstawie nowej ustawy[21].

Zasadą jest także, że czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. Czas popełnienia czynu zabronionego jest kluczowym elementem w postępowaniu karnym. Określenie dokładnego momentu, kiedy doszło do przestępstwa, ma istotne znaczenie dla ustalenia zgodności z prawem oraz skutecznego ścigania sprawców.

Jeśli chodzi zaś o miejsce, to czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić. Miejsce popełnienia przestępstwa jest kolejnym fundamentalnym elementem w postępowaniu karnym. Precyzyjne określenie lokalizacji przestępstwa wpływa np. na jurysdykcję sądu oraz umożliwia skuteczne prowadzenie dochodzenia.

Istotny z punktu widzenia prawa karnego jest także sam podział przestępstw – na zbrodnie oraz występki. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Zbrodnia to najpoważniejsza forma przestępstwa, charakteryzująca się szczególnie dużym stopniem społecznej szkodliwości. Występkiem jest zaś czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych albo powyżej 5000 złotych, karą ograniczenia wolności przekraczającą miesiąc albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Występek to zwykle przestępstwo o mniejszym stopniu społecznej szkodliwości w porównaniu do zbrodni.

W tym kontekście warto także wskazać, iż zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Czyn zabroniony popełniony jest natomiast umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Zaś czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć[22].

W wielu przypadkach kluczowe jest zatem ustalenie tego, czy dana osoba działała w sposób umyślny czy też nieumyślny – może to być nie tylko okoliczność łagodząca, ale także wpływać w ogóle na to, czy możemy mówić o popełnieniu czynu zabronionego. Rozumienie umyślności i nieumyślności jest kluczowe dla właściwej kwalifikacji czynów zabronionych i wymiaru sprawiedliwości. To podkreśla indywidualne podejście prawa karnego do sprawców, uwzględniające różnice w ich zamiarach i świadomości podczas popełniania przestępstw.

Podsumowanie

Podsumowując zatem, zasady odpowiedzialności karnej stanowią fundament sprawiedliwego wymiaru sprawiedliwości, a ich klarowne określenie pozwala na skuteczną identyfikację, ściganie i karanie sprawców naruszeń prawa. Nauki pokrewne do prawa karnego, takie jak kryminologia, kryminalistyka czy psychologia są natomiast nieodzownym elementem w procesie doskonalenia systemu karalnego. Kryminologia dostarcza wglądu w przyczyny i skutki przestępczości, umożliwiając opracowywanie bardziej precyzyjnych strategii prewencyjnych. Kryminalistyka, z kolei, dzięki swoim narzędziom analitycznym, odgrywa kluczową rolę w identyfikacji sprawców oraz dostarcza niezbędnych dowodów w procesie karnym.

Ważnym aspektem w zakresie podstaw prawa karnego jest także uwzględnienie zasady humanitaryzmu, która kieruje się ideą resocjalizacji sprawców i minimalizacji cierpień związanych z karą. W kontekście współczesnych wyzwań, takich jak globalizacja czy naruszenia praw człowieka, równowaga między surowością kary a poszanowaniem praw jednostki staje się kluczowym zadaniem dla systemów prawnych na całym świecie. Wnioski płynące z tej analizy ukierunkowują nas ku potrzebie systematycznego doskonalenia prawa karnego poprzez integrację wiedzy z zakresu nauk pokrewnych oraz uwzględnienie zmieniającego się kontekstu społecznego. Ostatecznie, cel ten sprowadza się do stworzenia bardziej sprawiedliwego i skutecznego systemu karnego, który nie tylko karze, lecz także działa prewencyjnie, wspiera proces resocjalizacji oraz chroni podstawowe prawa jednostki.

Zadania aktywizujące i kazus

Oprócz tego, mam dla Ciebie jeszcze krótki kazus. Adam Z. w chwili popełnienia występku ukończył 17 lat. Czy na gruncie Kodeksu karnego istnieją jakieś regulacje, które regulują jego sytuację i być może będą dla niego korzystne w kontekście poniesienia przez niego odpowiedzialności z tego tytułu? Odpowiedź: W takiej sytuacji warto pamiętać o art. 11 § 4 KK. Przepis ten stanowi, iż w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Takie rozwiązanie może być zatem korzystne dla Adama Z. jako sprawcy występku.

Na koniec lekcji w ramach zadań aktywizujących przemyśl poniższe pytania, postaraj się wypisać sobie na kartce odpowiedzi na te pytania, a w razie wątpliwości znajdź odpowiedzi w przepisach albo odcinku.

Zadanie 1: W jaki sposób przedstawia się podział prawa karnego?

Zadanie 2: Od jakiego wieku można odpowiadać na gruncie przepisów KK?

Zadanie 3: Na czym polega zasada terytorialności?

Zadanie 4: Jak można zdefiniować umyślność i nieumyślność na gruncie prawa karnego?

—

[1] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17).

[2] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 37).

[3] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 127 z późn. zm.).

[4] J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2017, s. 30-36.

[5] M. Królikowski, P. Wiliński, J. Izydorczyk, Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 2008.

[6] O. Górniok, Prawo gospodarcze i handlowe. Tom 10. Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2003.

[7] B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2016, s. 45.

[8] L. Lernell, Zarys kryminologii ogólnej, Warszawa 1978, s. 22.

[9] A. S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000, s. 588–595.

[10] M. Kuć, Kryminologia, wyd. 3, Warszawa 2018, s. 6-8.

[11] J. Warylewski, Refleksja o zwyczajnym źle, Rzeczypospolita 1998, s. 6.

[12] Funkcje prawa karnego, https://pl.wikibooks.org/wiki/Prawo_karne/Funkcje_prawa_karnego (dostęp online 29.01.2024).

[13] T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2008, s. 29-31.

[14] Prawo karne, (red.) A. Grześkowiak, Warszawa 2009, s. 11-18.

[15] P. Cychosz, Konstytucyjny standard prawa karnego materialnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Kraków 2015, s. 223.

[16] Art. 2 Kodeksu karnego.

[17] P. Kozłowska-Kalisz [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, (red.) M. Mozgawa, LEX/el. 2024, art. 3.

[18] M. Budyn-Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, (red.) M. Mozgawa, LEX/el. 2024, art. 10.

[19] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2022 roku, sygn. akt III KK 521/21, LEX nr 3455738.

[20] https://adwokat-lisicki.pl/blog/czyn-ciagly-definicja-i-przyklady/ (dostęp online 29.01.2024).

[21] Art. 4 § 2 Kodeksu karnego.

[22] https://kruczek.pl/umyslnosc-i-nieumyslnosc/ (dostęp online 29.01.2024).

Kurs prawo karne – Zasady odpowiedzialności karnej, nauki pokrewne (#1)